لار و لارستان جغرافیای تلاقی ادیان. بخش سوم و چهارم

*لار و لارستان، جغرافیای تلاقی ادیان: نمونه ای از 

هم زیستی تمدنی در جنوب ایران*

*بخش سوم ائینهای باستانی و ورود دین اسلام*

٥-*در قرون اولیه ی اسلامی*

در سده های نخستین پس از طلوع آفتاب اسلام، سرزمین گسترده ی لارستان که در پهنه ی جنوب فلات ایران گسترده بود، هنوز سیمای خویش را به تمامی از تمدن های پیشین نگسسته بود. اجتماعات انسانی این دیار، به سان خوشه هایی از دیه ها، آبادی ها و قلاع مستحکم، در دل کوه ها و دشت ها پدید آمده بودند، و بافت جمعیتی آنان، ترکیبی بود از پیروان ادیان توحیدی و غیرتوحیدی که از دیرباز در این ناحیه ماوا گزیده بودند.

شواهد تاریخی و اسناد روایی، از جمله «تذکره ی امیر سید عفیف الدین موسوی حسینی» که از بزرگان مهاجر به لارستان در راه ترویج معارف اسلامی بود بر *وجود اجتماعاتی از زردشتیان، کلیمیان، مسیحیان و حتی مانویان* در این سرزمین صحه می گذارد. در اوراق این تذکره، نام هایی از روسای قبایل و سران لشکری یافت می شود که هر یک گواهی روشن بر تداوم حضور باورهای پیشااسلامی است.

*نام هایی چون مهرنوش، قباد، و بهرام و کیومرث و کوهیار و گلشاد و مهرزاد وشاهرخ و مرزبان و ، از تبار نام های زردشتی اند* که یادگار دوره های ساسانی اند و نشانه ی آن اند که فرهنگ و آیین مزداپرستی هنوز در رگ های اجتماعی آن روزگار جاری بوده است. در کنار اینان، نام هایی چون *سلیمان، کلیم و موسی* ، بر حضور اقوام یهودی مذهب در منطقه دلالت دارد، چنان که این مطلب در تذکره های ان ایام بوضوح مشاهده میگردد 

همچنین، نشانی از فرماندهان و سرشناسانی با اسامی در متون کهن آمده است، که بی تردید متعلق به اقوامی *مسیحی باور* بوده اند. این تنوع دینی و فرهنگی، نه تنها نزاع برانگیز نبوده، بلکه شواهد فراوانی حاکی از همزیستی مسالمت آمیز، تعامل سازنده و همگرایی اجتماعی میان این گروه ها در بستر لارستان کهن است.

چنین می نماید که در قرون اولیه اسلامی، لارستان دیاری بود با سیمایی موزاییکی از باورها، که اقوام ساکن در آن، گرچه به کیش ها و آیین های گوناگون گرویده بودند، لیک در سایه ی مدارا، تساهل و فهم متقابل، دیوان حیات خود را بی چالش های عقیدتی سهمگین ورق می زدند؛ و این خصیصه، یکی از ویژگی های ممتاز تمدن دیرپای لارستان در آن ایام به شمار می آید.

پذیرش اسلام و سده های بعد از آن در لارستان تجاری و باورهای رایج در این منطقه، به ویژه در قرون اخیر، تاثیرات فرهنگی و مذهبی عمیقی را بر تاریخ اجتماعی این ناحیه برجای گذاشته است. در این روند تاریخی، علاوه بر پذیرفتن دین اسلام در سه مقطع عمده تاریخی، همزیستی مسالمت آمیز و ادامه ی تنوع دینی در لارستان نیز از ویژگی های برجسته این منطقه بوده است.

٦-*پذیرش اسلام و سده های بعد از آن و باورهای رایج در اجتماعات تجاری لارستان*

پذیرش دین اسلام توسط مردم لار و لارستان، که در اسناد تاریخی موجود است، به سه مقطع عمده تقسیم می شود:

1. *انتهای سده اول هجری*: در این دوره، به ویژه در زمان خلافت عمر بن عبدالعزیز، اسلام توسط بخشی از اهالی لارستان پذیرفته شد. یکی از شخصیت های مهم در این مقطع، امیر لار ایرج شاه پور کیقباد بود که پس از تشرف به اسلام، *لقب های شرف الدین و جلال الدین* را دریافت کرد. طبق گفته ی مورخان، این لقب ها از طرف عمر بن عبدالعزیز، خلیفه اموی، به ایرج شاه داده شد. او در محدوده سال ۱۰۱ ه ق اولین مسجد لار را بنا نهاد و نام شرف الدین بر این مسجد تا کنون پایدار مانده و امروزه مسجد را با نام *مسجد متبرکه اخی شرف الدین حمزه* در محله کوریچان میشناسیم و واژه اخی به معنی برادر همان خطابی است که توسط عمر ابن عبدالعزیز ، *پس از تشرف ایرج به اسلام در مراسلات به ایرج میشده و حمزه نیز یعنی شیر دل که نشانه ای از شجاعت ایرج شاه است*

*این واقعه در آثار مورخان عصر صفویه، همچون صاحب «عالم آرای عباسی»، مولف «تاریخ عباسی»، و سرجان ملکم در «تاریخ ایران،ص۳۶۰ »و نیز «تاریخ لارستان» مرحوم مورخ لاری و همچنین در نوشته های مرحوم اقتداری در «لارستان کهن»، و «منتخب التواریخ لارستان » استنساخ مرحوم حبیبالله انصاری اشکنانی* منعکس شده است 

2. *هجرت احمد بن حجر بن احمد ازدی*: در قرن سوم هجری، احمد بن حجر بن احمد ازدی به نواحی شمالی لارستان مهاجرت کرد و معارف اسلامی را در نواحی *گویم (جویم،)و سمیران ( بنارویه) و کاریان* منتشر ساخت. این مهاجرت نقش مهمی در گسترش اسلام در این مناطق داشت.پیش از این عمده اهالی نواحی شمالی لارستان شامل بر *گویم ( جویم ) و سمیران ( بنارویه ) هفشاتن ( فرشته جان ) و کاریان* بر رویه و باور ایین زردشت بودند 

3. *مهاجرت امیر سید عفیف الدین شاه زندو*: در قرن چهارم هجری، امیر سید عفیف الدین شاه زندو به نواحی جنوبی لارستان مهاجرت کرد و تاثیرات فرهنگی و مذهبی عمیقی در آن نواحی گذاشت. تا قبل از حضور امیر سید عفیف الدین شاه زندو اهلی *کبه ( بیرم) و سوداوه گرد ( اشکنان ) و کوران ( فال ) و مج ( مز ) و ده به و گاوبندی و تائوکه (برازجان )و پارگان (قیر و کارزین ) و کبرپیشا ( خفر )* بر ایین و مذاهب مختلفی اعم از زردشتی و یهودیت و مسیحیت باورمند بودند 

*لار و لارستان، جغرافیای تلاقی ادیان: نمونه ای از هم زیستی تمدنی در جنوب ایران*

*بخش چهارم تفوق کامل دین اسلام بر لارستان و حضور باورمندان سایر ادیان*

٧-*استمرار باورمندی اهالی لار و لارستان در ده قرن اخیر بر ادیان مختلف و استمرار همزیستی مسالمت آمیز*

در ده قرن اخیر گرچه به تدریج اسلام بر منطقه تفوق یافت ، اما کماکان سایر ایینها و باورها نیز در بین اهالی رواج تام داشت

بی گمان، *آیین کهن زردشت تا دست کم سده ی ششم میلادی*، در گستره ی لارستان و به ویژه در نواحی شمالی آن، از جمله شهر تاریخی *لار، کاریان و مهلچه*، حضوری پررنگ و تاثیرگذار داشته است. وجود آتشکده های فعالی همچون آتشکده ی کاریان، که از کانون های بزرگ دینی آن دوران به شمار می رفته اند، گواهی روشن بر ریشه دار بودن این آیین در آن دیار است.

در کنار آن، *دین یهود نیز در شهر لار* از پیروان بسیار برخوردار بوده و نشانه های آن در منابع مکتوب باقی مانده مشهود است. یکی از بارزترین شواهد، نسخه ای بازنویسی شده از تورات، موسوم به «*تورات عهد عتیق*»، است که در *قرن پنجم هجری* در شهر لار نگاشته شده و با نثر و واژگان متداول در ادبیات آن عصر، نمایانگر فضای فکری و زبانی زمانه ی خود است. این نسخه که به همت *ابراهیم کلستان* معرفی گردیده، همچنان از منابع ارزشمند برای شناخت جایگاه دین یهود در این خطه به شمار می رود.

*این دو جلوه از بافت دینی و فرهنگی لارستان، نشان از هم زیستی دیرپای باورها و تنوع آیین ها در دل تاریخ ایران زمین دارد.*

علاوه بر باورهای فوق ، تصوف نیز در لارستان بارور و پر عظمت ظاهر شد 

در قرون هفتم و هشتم .، گروهی از باورمندان به دین مبین *در شهر لار و پیرامون به کازرون هجرت و در سلک پیروان طریقت کازرونیه* درامده و خلعت و دستار تصوف برگرفتند و همین اقوام به شیراز مهاجرت و از دل این طریقت افراد برجسته ای مانند *سعدی شیراز و قطب الدین مسعود و عمیدالدین ابزری وزیر شهید* به جهان علم عرضه شد 

از همین گروه پاره ای به *بغداد و شامات و بیت المقدس* شتافتند و *علماء حنابله* از دل این اقوام به جهان معرفی گردید 

در همین ایام طریقتهای متصوفه در مناطقی همچون *دارالاولیای خنج* به اوج میرسد و *رکن الدین حسین دانیال* در سلک *ابواسحاقیه و کازرونیه* به ظهور رسیده و دورانی طلایی از تصوف و طریقت را رقم میزند و در ادامه *شیخ محمد ابی نجم* *پیر طریقت شمسیه* در خنج در اوج عرفان معرفی میگردد و به هر دیهه وابادی عارفان متعددی راه طریقت پیگیر میشوند *لار و فیشور و بلغان و ده فیش و اناغ و جناح و ایلود و قشم و گراش و ابزر و سایر* بلاد صاحب خانقاه و زوایای متعدد شده بطوریکه *لار و خنج شهره افاق شده و ابن بطوطه سیاح مشهور مراکشی را درمحدوده ۷۳۰ هجری قمری به لار و خنج میکشاند* 

از پیروان طریقتهای خنج *شیخ نورالدین ملک یار پران لاری ( ۵۹۰-۶۷۰ ه)به هندوستان هجرت و رکن قضاوت و طریقت را در دارالسداد دهلی* عهده دار میگردد 

در ادامه قرن هفتم هجری *شاه سیف الله قتال* از بغداد به منطقه لارستان مهاجرت و درهای جدیدی از طریقت و متصوفه موسوم به *رویه قتالیه* نیز خودنمایی میکند این مطلب با اعزام عارفان بلند مرتبه چون *احمد بن جلال لاری مصری* صاحب کتاب عرفانی « *جلاء الصدا فی سیره امام الهدی* » (در قرن نهم هجری ) از پیروان *مکتب عرفانی الرفاعیه* و از مهاجرین عارف لاری به مصر خودنمایی میکند این شخص عارف در قاهره صاحب مناصب شده و محورطریقت عرفانی الرفاعی به شمال افریقا معرفی میگردد در این دوره مناطقی همچون *لار. عمادده. ده میان. کال و فال. دهتل. بستک و برخی از بنادر و جزایر و سبعه* صاحب زوایا و مراکز عبادی اهل تصوف طریقت قتالیه میشود

در ادامه قرون نهم، و اوایل قرن دهم هجری، لارستان همچنان به عنوان منطقه ای با تنوع دینی و فرهنگی شناخته می شود. در این دوران گروههایی از جمعیت لارستان با تفکرات صوفیانه و طریقت عرفانی به هرات تاریخی و هندوستان مهاجرت نموده که از ان جمله میتوان به *شیخ عبدالغفور لاری* در سلک *مولانا عبدالرحمن جامی* و نیز *علی مودود لاری* در هرات تاریخی اشاره داشت 

فرزند فرزانه ی شیخ عبدالغفور لاری به هندوستان مهاجرت و با نام *شیخ اله داد* قطب طریقت و عارف نامی ان خطه میشود و به *اله داد سرهندی دهلوی پانی پتی* مشهور میگردد و نوه ایشان نیز با نام *شیخ عبدالملک* به شهرتی بسزا میرسد 

در همین ایام شخصیت عارف و عالم *محمد مصلح الدین لاری* به عثمانی مهاجرت نموده و در امد (دیار بکر )بعنوان عالمی مشهور خودنمایی میکند و در دربار *سلیمان قانونی سلطان مقتدر عثمانی و ابراهیم پاشا و خسرو پاشا* منزلتی عظیم می یابد 

محمد مصلح الدین لاری افزون بر سی *جلد کتاب در طیف وسیعی از معلومات به جهان علم عرضه میدارد* 

از *باورمندان یهودیت* نیز ، اسناد متعددی از اقوام یهودی در لارستان به ویژه در حوزه های تجاری موجود است همچنین مکتوبات مقدس دینی در لار کتابت میگردد 

میراث مکتوب قوم یهود لاری شامل بر ترجمه هایی از *کتاب های مذهبی یهودی مانند «توبیت»، «یهودیت»، «بل و اژدها»، و «مگیلات آنتیوخوس» هستند. این آثار اکنون در کتابخانه ملی فرانسه (BnF)* نگهداری می شوند.

*تورات های* مکتوب در لار به تعداد سی جلد به روایتهای مختلف و *تلمودهای* مکتوب لار از جمله اثار مکتوب بازمانده از ان ایام است بسیاری از این اثار هم اکنون در کتابخانه های خارجی از جمله *واتیکان* و کشورهای اروپایی و در سرزمینی مقدس در کنار مدیترانه نگهداری میگردد 

علاوه بر این، در این سده ها برخی از اعضای جامعه یهودی لار تا سطوح عالی حکومتی نیز ترقی کرده اند. یکی از این افراد، «*یعقوب یهودی لاری*» است که در زمان *امیر علاءالملک ابراهیم شاه*، در دهه ی آخر از سده نهصد هجری به *مقام وزارت سلطان لار* دست یافت.

در همین دوران، علی رغم این که بخش عمده ای از اهالی لار مسلمان بودند و امرا و حکام لار از عصر عمر بن عبدالعزیز به اسلام گرویده بودند، اجتماع تجاری لار عامل همزیستی مسالمت آمیز میان اقوام و ادیان مختلف بود. این همزیستی مسالمت آمیز باعث ایجاد فضای مشترک تجاری و فرهنگی در لار شد که در آن زمان، علاوه بر مسلمانان، پیروان دیگر ادیان نیز به صورت پراکنده حضور داشتند.

در قرون شانزده و هفدهم میلادی، اسناد نشان می دهند که اجتماع لار متشکل از افرادی با باورهای مذهبی مختلف بوده است. در کنار دین اسلام که غالب ترین دین در این منطقه بود، *اقلیتی از پیروان یهودیت، مسیحیت، هندوئیسم و آئین های باستانی مانند مانی گرایی و گروه های مختلف صوفیه و نقطویه در لار* حضور داشتند

این مطلب در سفرنامه های متعدد و بویژه در سفرنامه *پیترو دلاواله سیاح ونیزی* که ششماه در لار سکونت نمود قابل ردیابی است .

این وضعیت نشان دهنده ی ویژگی های خاص فرهنگی و مذهبی لارستان است که در طول تاریخ، همواره به عنوان یک منطقه با تنوع دینی و فرهنگی شناخته شده و این تنوع به شکل همزیستی مسالمت آمیز و تبادل فرهنگی ادامه یافته است.

*منوچهر عابدی راد فروردین ماه ۱۴۰۴ خورشیدی*