واکاوی روایی آیه شریفه:الله نور السماوات و الارض مثل نوره کمشکاه
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد الله بجمیع محامده و مکارمه و التسبیح له بالغدو و الآصال کما یسبح فی بیوت اذن الله ان ترفع و یذکر فیها اسمه و الشکر له علی اعطاء الولایه و الامامه و الصلاه و السلام علی اشرف نذره محمد و علی آله ایات الله و مثل نوره فاطمه الزهراء و اللعن الدائم علی اعدائهم اعداءالله الی یوم القیامه
اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن صلواتک علیه و علی ابائه فی هذه الساعه و فی کل ساعه ولیا و حافظا و قائدا و ناصرا و دلیلا و عینا حتی تسکنه ارضک طوعا و تمتعه فیها طویلا
همانا از اهم امور شناخت خداوند متعال است که موجب ادراک و کمال و افعال صحیح می گردد همانگونه که روایت شده استقال ابوحمزه[1] قال ابو عبد الله علیه السلام: من عرف الله خاف الله و من خاف الله سخت نفسه عن الدنیا[2] (کافی، 1363)[3](هر انکس که بشناسد خدا را برهراس است از خداوند و هر انکس که از او بیم داشته باشد نفس او از دنیا باز می مانند) و معرفه به خداوند متعال موجب احباب و عمل و اطاعه و تادیب به اداب الله است[4](الاصول السته عشر، 1381)[5] و طریق در این امر خداوند متعال می باشند کما اینکه روایت گردیده قال الفضل بن السکن [6]، عن ابی عبد الله علیه السلام ، قال : قال امیر المومنین علیه السلام : اعرفوا الله بالله ، و الرسول بالرساله و اولی الامر بالمعروف و العدل و الاحسان [7] (ابن بابویه علی بن الحسین 1363)[8](التوحید 1416)[9](کلینی 1387)[10](بشناسید خدا را به خدا و رسول را برساله و اولی الامر را به معرف و عدل و خوبی) نیز از بهترین طرق استفاده از خداوند متعال بر شناخت حضرت تبارک و تعالی قران کریم است که بیان می فرمایند:
الله نور السماوات و الارض مثل نوره کمشکاه فیها مصباح المصباح فی زجاجه الزجاجه کانها کوکب دری یوقد من شجره مبارکه زیتونه لا شرقیه و لا غربیه یکاد زیتها یضیء و لو لم تمسسه نار نور علی نور یهدی الله لنوره من یشاء و یضرب الله الامثال للناس و الله بکل شیء علیم ﴿النور،35﴾
فهم تاویلات قران کریم و بطون ان مبتنی بر توجه بر اهل ذکر، ائمه طاهرین است. قرآن کریم در این امر بیان می کنند: هو الذی انزل علیک الکتاب منه آیات محکمات هن ام الکتاب و اخر متشابهات فاما الذین فی قلوبهم زیغ فیتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنه و ابتغاء تاویله و ما یعلم تاویله الا الله و الراسخون فی العلم ﴿آلعمران، 7﴾ و حضرت امیر المومنین بیان می فرمایند:
و انی سمعت من رسول الله ص یقول لیس من القرآن آیه الا و لها ظهر و بطن و ما منه حرف الا و ان له تاویل[11]- و ما یعلم تاویله الا الله و الراسخون فی العلم[12]الراسخون نحن آل محمد و امر الله سائر الامه[13] ان یقولوا- آمنا به کل من عند ربنا و ما یذکر الا اولوا الالباب[14] و ان یسلموا لنا [و یردوا علمه الینا][15] و قد قال الله- و لو ردوه الی الرسول و الی اولی الامر منهم لعلمه الذین یستنبطونه منهم[16] هم الذین یسالون عنه و یطلبونه و لعمری لو ان الناس حین قبض رسول الله ص سلموا لنا[17](همانا شنیدم از رسول خداوند ص که فرمودند نیست از قران ایه مگر اینکه برای اوست ظاهری و باطنی و از او حرفی نیست مگر برایش تاویل است ما یعلم تاویله الا الله و الراسخون فی العلم و راسخون ما ال البیت هستیم و خداوند امر فرمودند بر پیامبرش و امت ان که بگویند آمنا به کل من عند ربنا و ما یذکر الا اولوا الالباب و انکه که تسلیم دارند بر ما و روی دارند در علم از قران به ما و به تحقیق بیان کرده است خدا اگر برمی گردانید به رسول و اولی الامر از امور (استنباطیه) پس می دانستید مستنباط خود را[18])( کتاب سلیم بن قیس الهلالی ؛ ج2 ؛ ص771)[19]و همانا فرمودند از من بپرسید از قران:«و سلونی عن القرآن، فان فی القرآن بیان کل شیء و فیه علم الاولین و الآخرین، و ان القرآن لم یدع لقائل مقالا. و ما یعلم تاویله الا الله و الراسخون فی العلم[20] لیسوا[21] بواحد، رسول الله منهم، اعلمه الله ایاه فعلمنیه رسول الله صلی الله علیه و آله، ثم لا یزال فی عقبنا الی یوم القیامه.)[22]( کتاب سلیم بن قیس الهلالی ؛ ج2 ؛ ص942) حدثنا یعقوب بن یزید عن ابن ابی عمیر عن سیف بن عمیره عن ابی الصباح الکنانی قال قال ابو عبد الله ع یا ابا الصباح نحن قوم فرض الله طاعتنا لنا الانفال و لنا صفو المال و نحن الراسخون فی العلم[23]( بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد صلی الله علیهم ؛ ج1 ؛ ص202)الحسین بن محمد عن معلی بن محمد عن محمد بن اورمه عن علی بن حسان عن عبد الرحمن بن کثیر عن ابی عبد الله ع قال: الراسخون فی العلم* امیر المومنین و الائمه من بعده ع.[24]( الکافی (ط - الاسلامیه) ؛ ج1 ؛ ص213)
بایسته روجوع به اهل البیت و شان تفسیری ائمه طاهرین متواتر است.
واکاوی روایی ایه شریفه الله نور السماوات و الارض[25]
الله نور السماوات و الارض مثل نوره کمشکاه فیها مصباح المصباح فی زجاجه الزجاجه کانها کوکب دری یوقد من شجره مبارکه زیتونه لا شرقیه و لا غربیه یکاد زیتها یضیء و لو لم تمسسه نار نور علی نور یهدی الله لنوره من یشاء و یضرب الله الامثال للناس و الله بکل شیء علیم ﴿النور، 35﴾ فی بیوت اذن الله ان ترفع و یذکر فیها اسمه یسبح له فیها بالغدو و الآصال ﴿النور، 36﴾
هر اینه که تمثیل از جانب خیش بر خداوند متعال باطل است. فلا تضربوا لله الامثال ﴿النحل، 74﴾ و همچنین همانگونه که اشکار شد امثال الله بنفس خیش از معرفتی وافی برخودار هست لیکن ان الله یعلم و انتم لا تعلمون ﴿النحل، 74﴾. باری تعال در ایه 35 سوره نور تمثیل می نمایند نور خود را به نوری که با توجه به هو هویت بودن ذات و صفات دارای صفت علم است[26]. روایات شریفه در توضیح این ایه شریفه بیان می فرمایند:
علی بن محمد و محمد بن الحسن عن سهل بن زیاد عن محمد بن الحسن بن شمون عن عبد الله بن عبد الرحمن الاصم عن عبد الله بن القاسم عن صالح بن سهل الهمدانی قال قال ابو عبد الله ع فی قول الله تعالی- الله نور السماوات و الارض مثل نوره کمشکاه[27] فاطمه ع فیها مصباح الحسن- المصباح فی زجاجهالحسین- الزجاجه کانها کوکب دری فاطمه کوکب دری بین نساء اهل الدنیا- یوقد من شجره مبارکه ابراهیم ع- زیتونه لا شرقیه و لا غربیه لا یهودیه و لا نصرانیه- یکاد زیتها یضیء یکاد العلم ینفجر بها- و لو لم تمسسه نار نور علی نور امام منها بعد امام- یهدی الله لنوره من یشاء یهدی الله للائمه من یشاء[28]( الکافی (ط - الاسلامیه) ؛ ج1 ؛ ص195) (قمی، 1404)[29]
قال حدثنی جعفر بن محمد الفزاری معنعنا عن ابی عبد الله [علیه السلام ]( اخبرنا احمد بن محمد بن عبد الوهاب اجازه: ان ابا احمد عمر ابن عبد الله بن شوذب اخبرهم قال: حدثنا محمد بن الحسن بن زیاد، حدثنا احمد بن الخلیل ببلخ، حدثنی محمد بن ابی محمود، حدثنا یحیی بن ابی معروف، حدثنا محمد بن سهل البغدادی ، عن موسی بن القاسم، عن علی بن جعفر، قال (ابن مغازلی 1424)[30])( علی بن محمد و محمد بن الحسن عن سهل بن زیاد عن موسی بن القاسم البجلی و محمد بن یحیی عن العمرکی بن علی جمیعا عن علی[31] بن جعفر(مسائل علی بن جعفر و مستدرکاتها ؛ ص316[32]): فی قوله [تعالی قول الله ] « الله نور السماوات و الارض مثل نوره کمشکاه فیها مصباح » الحسن مصباح [المصباح] و الحسین فی زجاجه « [الزجاجه ] کانها کوکب دری » فاطمه کوکب دری من [بین ] نساء العالمین « یوقد من شجره مبارکه [زیتونه ] » ابراهیم [الخلیل ] « [زیتونه ] لا شرقیه و لا غربیه » یعنی لا یهودیه و لا نصرانیه « یکاد زیتها یضیء » یکاد العلم ینبع منها. (کوفی، 1410)[33](ابن مغازلی 1424)[34])( مسائل علی بن جعفر و مستدرکاتها ؛ ص316) [35][36]
و نیز از جمله مویدات روایات فوق نیز ایه شریفه فی بیوت اذن الله ان ترفع و یذکر فیها اسمه یسبح له فیها بالغدو و الآصال ﴿النور، 36﴾ می باشد که نیز در شان بیت امیر المومنین و حضرت صدیقه شهیده می باشد(متواترا):
قال حدثنی الحسین بن سعیدمعنعنا عن فضیل بن الزبیرقال : سالت [سمعت ] زید بن علی [علیهما السلام ] عن [من ] هذه الآیه « فی بیوت اذن الله [ان ترفع و یذکر] » [الی آخره ] قال [قال رسول الله صلی الله علیه و آله ] هی بیوت الانبیاء فقال ابو بکر هذا منها یعنی بیت علی [بن ابی طالب ] فقال له النبی [صلی الله علیه و آله ] هذا من افضلها . (کوفی، 1410)[37]
٥٦٨ - حدثنی ابو الحسن الصیدلانی و ابو القاسم بن ابی الوفاء العدنانی ، قالا: حدثنا ابو محمد بن ابی حامد الشیبانی قال : اخبرنا ابو بکر بن ابی دارم بالکوفه قال : حدثنا المنذر بن محمد بن المنذر بن سعید بن ابی الجهم قال : حدثنا ابی قال : حدثنا عمی [عن ] ابان بن تغلب ، عن نفیع بن الحرث عن انس بن مالک ، و عن بریده قالا: قرا رسول الله صلی الله علیه و آله هذه الآیه : فی بیوت اذن الله الی قوله و الابصار فقام الیه رجل فقال : یا رسول الله ای بیوت هذه قال : بیوت الانبیاء . فقام الیه ابو بکر فقال : یا رسول الله هذا البیت منها لبیت علی و فاطمه قال : نعم من افاضلها (حسکانی 1411)[38]
و اخبرنی ابو عبد الله الحسین بن محمد الدینوری[39] قال: حدثنا ابو زرعه احمد بن الحسین بن علی الرازی قال: حدثنا ابو العباس احمد بن محمد بن سعید الهمذانی بالکوفه قال: حدثنا المنذر بن محمد القابوسی قال: حدثنی الحسین بن سعید قال: حدثنی ابی عن ابان بن تغلب عن نفیع بن الحرث عن انس بن مالک و عن بریده قالا: قرا رسول الله صلی الله علیه و سلم هذه الآیه فی بیوت اذن الله ان ترفع و یذکر فیها اسمه الی قوله و الابصار فقام رجل فقال: ای بیوت هذه یا رسول الله ؟ قال: «بیوت الانبیاء». قال: فقام الیه ابو بکر فقال: یا رسول الله هذا البیت منها - لبیت علی و فاطمه -؟ قال: «نعم من افاضلها» [٦٣][40] (ثعلبی 1422)[41]
٢٠٣ - ابن عقده، اخبرنا المنذر بن محمد القابوسی، حدثنی الحسین بن سعید، قال: حدثنی ابان بن تغلب، عن نقیع بن الحرثعن انس بن مالک، و عن بریده، قالا: قرا رسول الله صلی الله علیه و آله هذه الآیه: «فی بیوت اذن الله ان ترفع و یذکر فیها اسمه یسبح له فیها بالغدو و الآصال (٣٦) رجال لا تلهیهم تجاره و لا بیع عن ذکر الله و اقام الصلاه و ایتاء الزکاه یخافون یوما تتقلب فیه القلوب و الابصار» فقام رجل فقال: ای بیوت هذه یا رسول الله؟ قال: بیوت الانبیاء، قال: فقام الیه ابو بکر فقال: یا رسول الله: هذا البیت منها بیت علی و فاطمه؟ قال: نعم من افاضلها[42] (ابن عقده 1382)[43]
حدثنا محمد بن همام قال حدثنا جعفر بن محمد[44] بن مالک قال حدثنا القاسم بن الربیع عن محمد بن سنان عن عمار بن مروان عن منخل عن جابر عن ابی جعفر علیه السلام : فی قوله «فی بیوت اذن الله ان ترفع و یذکر فیها اسمه » قال هی بیوت الانبیاء و بیت علی علیه السلام منها (قمی 1404)[45]و روجوع کردد (کلینی 1363)[46]
ما ظهر من ایه الشریفه:
می توان بیان کرد که مثل نور خداوند همچون مثل چراغدانی است(این ظرف محیط است بر انوار) که مصداق او صدر محمد (ص) است و مظهر ان فاطمه زهراء است و در ان است انوار اهل البیت است که نیز از مظاهر نورانیت ان علم است و از مصداق ان حسن و حسین علیهما السلام هستند که او همچون نوری در امیرالمومنین می درخشد و این چراغدان(فاطمه زهراء) ستاره پرفروق است و همانا این مشکاه در عالم ناسوت از شجره مبارکه ابراهیم است که نه یهودی است و نه نصرانی ؛و اما تنور ان قریب است(به سوال از انان)و هر چند که به ان علم، اکتسابی نیست و این فروغ قریب بر نوری بعد نوری یعنی امامی بعد امامی اشکار گردد.
الله العالم
لیله 23/رمضان الکریم/1446
نجف الاشرف
تعلیقات
[1] عده من اصحابنا عن احمد بن ابی عبد الله عن ابیه عن حمزه بن عبد الله الجعفری عن جمیل بن دراج عن ابی حمزه
[2] ای ترکها.
[3] کلینی محمد بن یعقوب. (1363). الکافی(Vol. 2, p. 68). دار الکتب الاسلامیه.
[4] زید، عن ابی عبد الله علیه السلام ، قال : من عرف الله خافه ، و من خاف الله حثه الخوف من الله علی العمل بطاعته و الاخذ بتادیبه ، فبشر المطیعین المتادبین بادب الله و الآخذین عن الله ، انه حق علی الله ان ینجیه من مضلات الفتن ، و ما رایت شیئا هو اضر فی دین المسلم من الشح [4].
[5] جمعی از نویسندگان. (1381). الاصول السته عشر (p. 198). موسسه علمی فرهنگی دار الحدیث. سازمان چاپ و نشر.
[6] سعد، عن ابن عیسی، عن محمد بن ابی عمیر، عن محمد بن حمران عن الفضل بن السکن ، عن ابی عبد الله علیه السلام ، قال :
قال امیر المومنین علیه السلام
[7] رواه فی التوحید: ٢٨٥ ح ٣ و عنه فی البحار: ١٤١/٢٥ ح ١٤، و رواه فی الکافی: ٨٥/١ ح ١ عن علی ابن محمد عمن ذکره عن احمد بن محمد بن عیسی عن محمد بن حمران.
[8] ابن بابویه علی بن حسین. 1363. الامامه و التبصره من الحیره. قم - ایران: مدرسه الامام المهدی (علیه السلام ).
[9] ابن بابویه محمد بن علی. 1416. التوحید (للصدوق). قم - ایران: جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه بقم. موسسه النشر الاسلامی.
[10] کلینی محمد بن یعقوب. 1387. الکافی (دارالحدیث). Vol. 1. قم - ایران: موسسه علمی فرهنگی دار الحدیث. سازمان چاپ و نشر.
[11] ( 238)« ب» و« د»: و ما منه حرف الا له حد مطلع علی ظهر القرآن و بطنه و تاویله. و فی« ج»: و ما منه حرف الا له حد و لکل حد مطلع علی ظهر القرآن و بطنه و تاویله.
[12] ( 239) سوره آل عمران: الآیه 7.
[13] ( 240)« ج»: امر الله عز و جل نبیه و الامه. بر ما ظاهر این نسخه است
[14] ( 241) سوره آل عمران: الآیه 7.
[15] ( 242) الزیاده من« ج». و فی« ب» و« د»: اولو الالباب الذین یردون علمه الینا.
[16] ( 243) سوره النساء: الآیه 83.
[17] هلالی، سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس الهلالی - ایران ؛ قم، چاپ: اول، 1405ق.
[18] با توجه به روایات اهل الذکر سوال و استفهام از وظائف است لکن که پاسخ بعضی از امور از وظائف نمی باشد.
[19] حدثنا محمد بن الحسین عن محمد بن اسماعیل عن منصور بن یونس عن ابن اذینه عن فضیل بن یسار قال: سالت ابا جعفر ع عن هذه الروایه ما من القرآن آیه الا و لها ظهر و بطن فقال ظهره تنزیله و بطنه تاویله منه ما قد مضی و منه ما لم یکن یجری کما یجری الشمس و القمر کما جاء تاویل شیء منه یکون علی الاموات کما یکون علی الاحیاء قال الله و ما یعلم تاویله الا الله و الراسخون فی العلم[19] نحن نعلمه.[19]( بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد صلی الله علیهم ؛ ج1 ؛ ص196)
[20] ( 4) سوره آل عمران: الآیه 7.
[21] ( 5) فی المصدر: لیس.
[22] هلالی، سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس الهلالی - ایران ؛ قم، چاپ: اول، 1405ق.
[23] صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد صلی الله علیهم - ایران ؛ قم، چاپ: دوم، 1404 ق.
[24] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی (ط - الاسلامیه) - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق.
[25]
قال حدثنا فرات بن ابراهیم الکوفی معنعنا عن ابی جعفر محمد بن علی ع فی قول الله [تعالی] مثل نوره کمشکاه فیها مصباح قال المشکاه العلم فی صدر رسول الله ص فی زجاجه قال الزجاجه صدر النبی [ص] [و من] صدر النبی [صدره] الی صدر علی [بن ابی طالب ع] علمه النبی لعلی [ع] کانها کوکب دری یوقد من شجره مبارکه [زیتونه] قال نور العلم لا شرقیه و لا غربیه قال [من ابراهیم خلیل الرحمن الی محمد رسول الله ص الی علی [بن ابی طالب ص]لا شرقیه و لا غربیه [قال] لا یهودیه و لا نصرانیه یکاد زیتها یضیء و لو لم تمسسه نار نور علی نور قال یکاد العلم من آل محمد یتکلم بالعلم قبل ان یسال عنه.[25]( تفسیر فرات الکوفی ؛ ص281)علی بن محمد عن علی بن العباس عن علی بن حماد عن عمرو بن شمر عن جابر عن ابی جعفر ع[25]:...المصباح النور الذی فیه العلم[25]...( الکافی (ط - الاسلامیه) ؛ ج8 ؛ ص381)
هر اینه که مجال در بحث تجمیع روایات مذکوره در این باب نیست هر چند که در مختصر سعی گردید که وجوه از این تجمیع ظاهر گردد.
[26] علی بن محمد عن علی بن العباس عن علی بن حماد عن عمرو بن شمر عن جابر عن ابی جعفر ع[26]:...المصباح النور الذی فیه العلم[26]...( الکافی (ط - الاسلامیه) ؛ ج8 ؛ ص381)
[27] ( 3) النور: 35.
[28] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی (ط - الاسلامیه) - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق.
[29] قمی علی بن ابراهیم. (1404). تفسیر القمی (Vol. 2, p. 103). قم - ایران: دار الکتاب.
[30] ابن مغازلی علی بن محمد. 1424. المناقب لابن المغازلی. بیروت - لبنان: دار الاضواء.
[31] ( 2) رواها المغازلی فی مناقبه بسنده عن ابن عبد الوهاب، عن ابن شوذب، عن ابن زیاد، عن ابن خلیل، عن ابن ابی محمود، عن ابن ابی معروف، عن ابن سهل البغدادی، عن موسی بن القاسم، عن علی بن جعفر.
[32] ( 2) رواها المغازلی فی مناقبه بسنده عن ابن عبد الوهاب، عن ابن شوذب، عن ابن زیاد، عن ابن خلیل، عن ابن ابی محمود، عن ابن ابی معروف، عن ابن سهل البغدادی، عن موسی بن القاسم، عن علی بن جعفر.
[33] کوفی فرات بن ابراهیم. (1410). تفسیر فرات الکوفی (p. 282). تهران - ایران: وزاره الثقافه و الارشاد الاسلامی. موسسه الطبع و النشر.
[34] ابن مغازلی علی بن محمد. 1424. المناقب لابن المغازلی. بیروت - لبنان: دار الاضواء.
[35] ( 3) الی هنا رواها المغازلی فی المناقب: 316/ 361.
[36] عریضی، علی بن جعفر، مسائل علی بن جعفر و مستدرکاتها - قم، چاپ: اول، 1409 ق.
[37] کوفی فرات بن ابراهیم. (1410). تفسیر فرات الکوفی (p. 286). تهران - ایران: وزاره الثقافه و الارشاد الاسلامی. موسسه الطبع و النشر.
[38] حسکانی عبیدالله بن عبدالله. 1411. شواهد التنزیل لقواعد التفضیل فی الآیات النازله فی اهل البیت صلوات الله و سلامه علیهم. Vol. 1. تهران - ایران: وزاره الثقافه و الارشاد الاسلامی. موسسه الطبع و النشر.
[39] . فی النسخه الثانیه: ابو عبد الله الدینوری.
[40] . الدر المنثور: ٥٠/٥.
[41] ثعلبی احمد بن محمد. 1422. تفسیر الثعلبی. Vol. 7. بیروت - لبنان: دار احیاء التراث العربی.
[42] . الکشف و البیان فی تفسیر القرآن: ٧٢، قال: اخبرنی ابو عبد الله الحسین بن محمد الدینوری، اخبرنا ابو زرعه احمد بن الحسین بن علی الرازی، اخبرنا ابو العباس احمد بن محمد بن سعید الهمدانی بالکوفه....
فی الدر المنثور: ٥٠/٥، اخرج ابن مردویه، عن انس بن مالک و بریده، و ذکر مثله سواء.
[43] ابن عقده احمد بن محمد. 1382. فضائل امیر المومنین علیه السلام (لابن عقده). قم - ایران: دلیل ما.
[44] . و فی ط محمد بن جعفر.
[45] قمی علی بن ابراهیم. 1404. تفسیر القمی. Vol. 2. قم - ایران: دار الکتاب.
[46] کلینی محمد بن یعقوب. 1363. الکافی. Vol. 8. تهران - ایران: دار الکتب الاسلامیه.
