ارزیابی حساسیت اراضی به بیابان زایی با استفاده از رویکرد پویایی سیستم در حوضه آبخیز جازموریان

چکیده: سابقه و هدف: بیابان زایی فرایند و وضعیت نهایی تخریب مناطق خشک است. این فرایند با دامنه اثرگذاری در بیش از 100 کشور، زندگی حدود 1 میلیارد نفر از مردم جهان را تحت تاثیر خود قرار داده و نتیجه تعامل های پیچیده در بین عوامل مختلفی همچون تغییرات اقلیمی و فعالیت های انسانی است. هدف از تحقیق حاضر، پیش بینی اثرات اجرای سناریوهای مدیریتی و اقلیمی بر پدیده بیابان زایی با استفاده از رویکرد مدل سازی پویایی سیستم در حوضه آبخیز جازموریان واقع در استان های کرمان و سیستان و بلوچستان است. مواد و روش ها: اطلاعات موردنیاز و داده های پایه جمع آوری شده و عوامل بیابان زایی براساس تحقیقات قبلی و بازدیدهای میدانی شناسایی شدند. در مرحله بعد، نمودارهای مرجع ترسیم شده، روابط علی – معلولی و بازخوردها مشخص و مدل مفهومی بیابان زایی حوضه آبخیز جازموریان ارائه شد. نمودار ذخیره- جریان از مدل مفهومی استخراج و در نرم افزار ونسیم ترسیم گردید. صحت سنجی مدل با آزمون های حدی مدل انجام گرفت. براساس سناریوهای مدیریت پوشش گیاهی و اقلیمی مدل اجرا گردید و خروجی های نظیر هر سناریو با وضعیت موجود مقایسه شد. یافته ها: نتایج تحقیق نشان داد که عامل خاکی با درجه اهمیت 73/1 موثرترین عامل در بیابان زایی حوضه جازموریان است. شاخص حساسیت پذیری بیابان زایی با درجه اهمیت برابر 37/1 در کلاس بحرانی قرار گرفت. نتایج حاصل از تحلیل سناریوهای مورد بررسی در یک دوره 30 ساله نشان داد که با هدف کاهش شاخص حساسیت پذیری بیابان زایی، سناریوهای تغییر سیاست و مدیریت (1)، مدیریت پوشش گیاهی (18/1 و 25/1) و تغییر اقلیم (25/1) به ترتیب به عنوان سناریوهای برتر شناسایی شدند. نتیجه گیری: یافته های نتایج نشان داد که متوسط وزنی ارزش کمی شدت بیابان زایی برای وضعیت فعلی بیابان زایی بر اساس چهار معیار مورد بررسی 37/1 به دست آمد که با مقایسه این مقدار با جدول ایسس ، کلاس شدت بیابان زایی برای کل منطقه بین شکننده تا بحرانی (الف) برآورد می گردد. با بررسی نتایج حاصل از اجرای سناریوهای مدیریت پوشش مشاهده می شود که اگر 10 و 20 درصد تغییر در پوشش گیاهی و پوشش حفاظتی در برابر فرسایش رخ دهد، شاخص حساسیت پذیری بعد از 30 سال به ترتیب به حدود 25/1 و 18/1 خواهد رسید که این نشان از اهمیت مدیریت پوشش در برابر مقابله با بیابان زایی به ویژه در حوضه آبخیز جازموریان دارد. همچنین اقدامات مدیریتی در منطقه موردمطالعه می توانند روند بیابان زایی را متوقف و وضعیت موجود را به سوی بهبودی سوق دهند. به طورکلی، مدل پویایی سیستم به عنوان یکی از رویکردهای تلفیق در ارزیابی حساسیت پذیری بیابان زایی حوضه جازموریان کارایی بالایی دارا می باشد و برای افزایش فهم ذینفعان از روابط علی و معلولی و بازخوردهای سیستم سودمند است.

کلیدواژه ها:

آزمون های حدی ، حوضه آبخیز جازموریان ، سناریوهای مدیریتی ، شاخص حساسیت پذیری بیابان زایی