مدیریت پسماند و کاهش آلودگی های زیست محیطی؛ راهی برای دستیابی به شهر زیست پذیر (با تاکید بر تفکیک از مبدا)

گفته می شود آغاز جنبش زیست محیطی مدرن با انتشار کتاب بهار خاموش نوشته ی راشل کارسون در سال 1962 رقم خورده است. کتاب مزبور که به وصف صدمات ناشی از استفاده از مواد آفت کش و علف کش در فعالیت های کشاورزی می پردازد، یکی از مهمترین آثاری است که تاثیری گسترده و ژرف بر شکل گیری گروه های نظیر دوستان زمین و تدوین سیاست های سبز باقی نهاد. از دیگر منابع مهم در تحلیل علت های مسائل زیست محیطی و تدوین اصول و راهکارهای سبز ، کتاب کوچک زیباست نوشته فردریک شوماخر است که در سال 1974 انتشار یافت. کتاب مزبور این نظریه را که بشر می تواند همچنان با شتاب فزاینده ای به تولید و مصرف هر چه بیشتر دراین سیاره ی محدود ( یعنی زمین) بپردازد مورد چالش جدی قرار می دهد. شوماخر بر این باور است که سیاره ما، که در واقع سرمایه اصلی انسان است، به واسطه ی تولید بیش از حد در معرض خطر قرار دارد و در حقیقت، نژاد انسانی با سرعتی نگران کننده مشغول مصرف سرمایه ی خویش و به مخاطره افکندن مرزهاو حاشیه امنیت طبیعت است که در نهایت به ایجاد اختلال و فروپاشی سیستم های طبیعی که وظیفه پشتیبانی از حیات انسان را بر عهده دارند خواهد انجامید. یکی دیگر از آثار برجسته در زمینه ی طرح دغدغه های زیست محیطی، کتاب تراژدی مشترکات نوشته ی گارت هاردین در سال 1977 است. بحث و استدلال اصلی هاردیندر کتاب مزبور این است که چنان چه هر فردی تلاش کند تا سهم خود را از دارایی های مشترک نظیر زمین، دریا یا هوا به حد اکثر برساند، نتیجه، نابودی مشترکات مزبور یعنی انهدام منابع و دارایی های مشترک خواهد بود . از نظر وی مشترکاتی که در معرض تهدید هستند،عبارتند از: هوایی که تنفس می کنیم، لایه ی اوزونی که از ما محافظت می کند و سیستم های اکولوژیکی که توسط ما صدمه می بینند. از دیگر آثاری که در قلمرو مسائل زیست محیطی ویژگی خاصی داشته و با بحث جدی روبه رو شده است می توان دو کتاب محدوده های رشد و فراتر از محدوده ها نوشتهی دونلا میدوز و همکارانش را که به ترتیب در سال های 1972 و 1992 منتشر شد، نام برد. در کتاب نخست، میدوز و همکارانش تلاش کردند تا با استفاده از رویکرد سیستمیک در تحلیل محیطی، برخی از جوانب مسائل زیست محیطی در مقیاس جهانی را به شیوه ای کل گرایانه بررسی کنند و در کتاب بعدی به شرح و پاسخگویی به انتقادات وارد بر دیدگاه هایشان پرداختند. به دنبال طرح مسائل جدی زیست محیطی، نظیر انواع آلودگی ها، افزایش دمای کره ی زمین و نابودی منابع طبیعی، از طریق انتشار آثاری مانند موارد نام برده، سازمان های رسمی نیز در مقام واکنش در قبال این مسائل برآمدند. بحث توسعه پایدار در سال 1987 ، با ارائه ی گزارش موسوم به گزارش برونتلند (رئیس نروژی اجلاس) با عنوان آینده مشترک ما از سوی کمیسیون جهانی محیط و توسعه با طور رسمی در دستور کار سیاسی قرار گرفت. همچنین در سال 1992 ، در اجلاس سران زمین سازمان ملل در شهر ریودوژانیرو، 187 کشور سندی را در همین خصوص امضاء کردند که با عنوان دستور کار 21 انتشار یافت. طبق سند مزبور، تمام کشورهای مکلف به تدوین برنامه های راهبردی و عملی برای اجرای مفاد دستور کار 21 در مقیاس ملی کشور خود با عنوان دستور کار محلی 21 شدند. بر مبنای توضیحات ارائه شده در این دستور کار، سیستم برنامه ریزی و طراحی شهری به عنوان یکی از ابزارها و مکانیزم های مهم برای پیگیری توسعه ی پایدار معرفی می شود و در همین راستا، یعنی در چارچوب مبحث توسعه پایدار برنامه ریزان، طراحان شهری و معماران، مبحث شهر و معماری پایدار را در دستورکار خویش قرار دادند. اگرچه صاحب نظران در این مورد اتفاق نظر دارند که حل مسائل جهانی در گرو اتخاذ سیسات ها و برنامه هایی منتهی به توسعه ی پایدار است ، اما در مورد تعریف توسعه پایدار چنین توافق نظری وجود ندارد و از این رو، از این واژه معانی متفاوتی در ادبیات تخصصی مراد شده است. لذا این خطر احساس می شود که مفهوم مزبور در ابهام قرار گیرد و مورد سوء استفاده واقع شود. تعریفی که عموما پذیرفته شده، تعریف مندرج در گزارش برونتلند است: توسعه پایدار آن گونه توسعه ای است که نیازهای نسل حاضر را بدون مصالحه و صرف نظر از توانایی نسل های آینده در برآوردن نیازهایشان تامین کند . ( 1 ) با توجه به برنامه چشم انداز بیست ساله کشور و تکیه بر اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و اهمیت حفظ محیط زیست، امروزه مدیریت پسماند یکی از ضروری ترین محورهای توسعه پایدار محسوب می شود. هدف از مدیریت جامع پسماند، بهینه کردن سیستم مدیریت آن از راه برنامه ریزی استراتژیک و هدفمند است. برنامه ریزی استراتژیک یک امر جدی در مدیریت محیطی اطلاق می شود که انسان به طور مستقیم و غیر مستقیم به آن وابسته است و زندگی فعالیت های او در ارتباط با آن قرار دارد . رشد روزافزون جمعیت شهری و به تبع آن افزایشدخالت های بشر در محیط زیستو به مخاطره انداختن آن، انسان را وا می دارد تا نسبت به حفظ آن و اقداماتی در زمینه بازگشت مواد انجام دهد که نظر بسیاری از کارشناسان و مدیران شهری را به خود معطوف کرده است. امروزه دفع مواد زائد جامد در شهرهای بزرگ به معضلی با پیامدهای روزافزون تبدیل گشته است. گذشته از هزینه بسیار بالایی که جمع آوری،حمل و نقل و دفع مواد زائد شهری به کشور تحمیل می کند؛ مخاطرات زیست محیطی آن نیز بس جدی است نگرانی های حاصل از ادامه این وضعیت باید همه اقشار جامعه و به ویژه مدیران شهرداری را به تفکر و عمل به منظور مقابله با این مخاطرات وا دارد. با توجه به قانون مدیریت پسماندها، مدیران شهری می باید روشهایی را بکار گیرند تا عناصر موظف در مدیریت مواد زائد به نتیجه رسیده و باعث بازگشت سرمایه به اقتصاد ملی و جلوگیری از دفع غیر اصولی، کمک به حفظ محیط زیست، کمک به اقتصاد جامعه، ایجاد اشتغال، مشارکت شهروندان و بخش خصوصی گردد.امروزه تولید انواع زایدات جامد و بروز انواع ناسازگاریهای اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی مربوط به آنها، مدیریت خدمات و پسماندهای شهری را با مشکلات عدیده ای در زمینه جمع آوری، حمل و نقل، پردازش و دفع اینگونه زایدات مواجه ساخته است. اما مهمترین مسئله، مواجه شدن با مسائل و مخاطرات زیست محیطی است که می توان با مدیریت یکپارچه و اصولی پسماند این مخاطرات را به حداقل رساند.