صاحب غرض یا صاحب مرض درنگی بر یک ترکیب در بیتی از خاقانی شروانی

خاقانی شروانی شاعر برجسته ی قرن ششم هجری قمری، یکی از شاعران صاحب سبک سرزمین ایران است که دیوان وی در سال های اخیر چندین بار تصحیح و منتشر شده است. اهمیت این شاعر در نخستین نگاه شارحان و پژوهشگران، به سبب دشواری و دیریابی ناشی از کاربرد مکرر اصطلاحات علوم مختلف و بازی-های زبانی و تصاویر بکر ساخته ی ذهن شاعر در شعر او بوده است. به همین منظور پژوهشگران و شارحان متعددی از سده های پیشین و قرن حاضر اقدام به شرح و تولید مطالب مفید برای درک بهتر اشعار این شاعر بزرگ داشته اند. با وجود همه ی تلاش هایی که مصححان و پژوهشگران شعر خاقانی در سده ی اخیر کرده-اند، هنوز دیوان این شاعر از اغلاط تصحیفی و تحریفی پیراسته نشده و خود نیازمند یک تجدید نظر کلی در تصحیح مجدد دیوان برای رسیدن به اثری پیراسته تر از سابق هستیم. یکی از ویژگی ها ی بارز دیوان خاقانی، وفور ترکیبات شعری است که بعضا ساخته ی خود شاعر هستند. یکی از این ترکیب های کم کاربرد که در دیوان و سایر آثار خاقانی مشاهده می شود، ترکیب صاحب غرض و صاحب مرض است. شکل نوشتاری نزدیک این دو ترکیب در حرف نخست واژه ی دوم، ممکن است گاهی کاتبان یا مصححان را در خوانش درست و انتقال صحیح آن به خطا بیندازد؛ تا جایی که در قصیده ی دهم دیوان، این اتفاق افتاده و بین دو طیف مختلف از چاپ های دیوان خاقانی بر سر ضبط این ترکیب اختلاف دیده می شود. ما در این جستار پس از بررسی نسخه های خطی متقدم و متاخر متوجه شدیم که سه ضبط متفاوت از این ترکیب در بیت چهل و هشتم قصیده ی مذکور موجود است که هر سه ضبط از نظر املایی به یکدیگر نزدیک هستند. نکته ی قابل توجه مسکوت ماندن این اختلاف در نسخه های چاپی و شروح دیوان خاقانی است که با وجود اختلافات نزدیک به هم در نسخه های خطی، کسی به این نکته اشاره ای نکرده است. بنابراین نگارندگان در پژوهش حاضر پس از بررسی سبک خاقانی و مراجعه به شواهدی دیگر در سایر آثار خاقانی، رای به برتری ضبط صاحب مرض در برابر صاحب غرض داده اند.

کلیدواژه ها:

خاقانی ، دیوان خاقانی ، سجادی ، تصحیف ، تحریف ، تصحیح