مناسک عزاداری و وجدان جمعی در تشیع ایرانی

در حوزه مطالعات اجتماعی دین در ایران، معمولا کمتر به این مسیله پرداخته شده است که وجدان جمعی اجتماع دینی از طریق چه ساز و کارهایی تولید و بازتولید می شود. بنا به رویکردهای انسان شناسی اجتماعی و نمادین می توان به طرح این مسیله پرداخت که مهم ترین و عمومی ترین مناسک دینی که نقش اصلی را در بازتولید وجدان جمعی شیعیان دارد، کدام است. دورکیم معتقد است که دین و امر قدسی در نهایت همان بازنمایی جامعه در نمادهای مقدس است. جامعه از طریق این نمادها، خودش را در مناسک مذهبی و نظام اعتقادی همراه آن ها برای افراد بازتولید می کند. در طی این مناسک وجدان جمعی مومنان به طور فعالانه تولید و بازتولید می شود و فرد آگاهی جمعی خودش را از خلال ذهنیت مذهبی موجود در مناسک دینی، به دست می آورد و از این طریق جامعه، خودش را در فرد درونی می کند. سفرنامه نویسان غربی از دوره صفویه به این سو داده های بسیاری را در حوزه های مختلف فرهنگ و جامعه دینی ایران فراهم کرده اند. یکی از مسایل مورد توجه برای ناظران مسیحی در ایران، دین و مدهب ایرانی و به ویژه مذهب تشیع بوده است. این داده ها بیانگر آن است که عزاداری محرم، عمومی ترین و مرکزی ترین مناسک جمعی شیعیان است که جامعه شیعی در آن به اوج احساسات و عواطف جمعی مذهبی خودش می رسد. بنا به رویکردی دورکیمی، مناسک محرم مهم ترین و اصلی ترین منسک دینی است که وجدان جمعی و آگاهی جمعی شیعیان ایرانی در آن تولید و بازتولید می شود. ذهنیت مذهبی مومنان نیز در طی این مناسک در افراد ایجاد می شود و از خلال این ذهنیت، پیوند فرد با جامعه و هویت اجتماعی اش بازتولید می شود و به نوعی ظهور عمومی پیدا می کند؛ و از سوی دیگر، جامعه خودش را با اقتداری بیشتر در فرد درونی می سازد. همه این ها سبب شده است که مناسک عزاداری اصلی ترین محل انتقال و تداوم وجدان جمعی شیعیان ایرانی باشد.

کلیدواژه ها:

تشییع ، مناسک عزاداری ، وجدان جمعی ، آگاهی جمعی ، هویت اجتماعی ، انسان شناسی دین ، سفرنامه