درمان اختلال اضطراب فراگیر مبتنی بر ذکر از منظر قرآن کریم

اختلال اضطراب فراگیر یکی از شایع‏ترین اختلالات اضطرابی است. امروزه، دارو درمانی، روان‏درمانی یا ترکیب هر دو درمان خط اول این اختلال محسوب می‏شوند که صرفا 50 درصد شدت علایم را کاهش می‏دهند. پرطرفدارترین روش روان‏درمانی برای این اختلال درمان شناختی رفتاری است که تعدادی نظریه در این زمینه ارائه کرده است مانند نظریه فراشناخت ولز (۱۹۹۵، ۱۹۹۹)، مدل چهار بخشی لادوکر و همکاران (1997، 1998)، نظریه اجتناب بارکوویچ و اینز (1990) به نقل از رای و ساندرسون، (2004)، طرح‏واره‏های شناختی (کلارک و بک، 2010)، عدم تحمل ابهام و بلاتکلیفی (داگاس و رابی چاود، 2007)، نظم بخشی هیجانی (رومئر و همکاران، 2006) و رویکرد پردازش اطلاعات. طبق این رویکرد اخیر، افراد مبتلا به اختلال اضطراب فراگیر دچار نوعی سوءگیری در توجه‏اند که این امر در درمان‏های مذهبی به ویژه در رویکرد اسلامی مورد توجه قرار گرفته است. به عبارت دیگر، اگرچه اختلال اضطراب فراگیر هم در رویکرد غربی و هم در رویکرد اسلامی آثار یکسانی دارد اما تعریف، سبب‏شناسی و درمان آن طبق این دو رویکرد متفاوت است. همچنین رویکرد اسلامی با روش متفاوتی به درمان این اختلال می‏پردازد. کنترل تمایلات شخصی، مراقبه/مراقبت (برای تعمیق معرفت الله)، دیدن مشکلات به مثابه آزمون، صبر و خوشنودی در تمام شرایط و ذکر برای پاک شدن نفس از رهآوردهای رویکرد درمانی اسلامی است. ذکر نقطه مقابل فراموشی است. ذکر نگه داشتن یاد خدا در قلب در تمام لحظات و نیز دوری کردن از هر چیزی است که انسان را از یاد خدا غافل می‏سازد. نگه داشتن یاد خدا در ذهن و قلب در تمام اوقات، تعادل بین روح و جسم را تضمین می‏کند. اثربخشی ذکر زمانی روی می دهد که هماهنگی بین زبان و قلب برقرار باشد. ذکر در عبادت اسلامی می‏تواند در هر زمانی صورت پذیرد و فرآیندی شناختی-هیجانی است که بی هیچ وقفه‏ای بر خدا تمرکز می‏نماید و علاوه بر کاهش سطح هورمونی پاسخ استرس می‏تواند انسان را به وضعیت تغییر یافته هشیاری یا تعالی برساند. با این وجود، علی رغم تمام شواهد مثبتی که در این زمینه وجود دارد؛ اسلام یک رویکرد درمانی معین را برای درمان اختلالات اضطرابی به ویژه اختلال اضطراب فراگیر مطرح نکرده است. این امر، پرداختن به قرآن کریم را به عنوان فصل الخطاب حکمت، دانش و آگاهی درباره انسان ضروری می‏سازد. می‏توان اضطراب فراگیر را از چهار رویکرد در قرآن مورد بررسی قرار داد: 1. شبکه واژگانی مرتبط با اختلال اضطراب فراگیر مانند «فتنه»، «بلا»، «رجز»، «ضر»، «ضرع»، «اصابه» و «خوف» 2.اضطراب از منظر واژگان مقابل ایمان مانند شرک به معنای تعارض درونی که نقطه مقابل ایمان فطری و شکر قرار می‏گیرد. 3.اضطراب از منظر شبکه واژگانی ایمان مانند تقوا 4.اضطراب از منظر خیرگزینی. نقشه ذکر، نقطه مشترک و تلاقی‏گاه هر چهار رویکرد محسوب می‏شود. این نقشه بر اساس دعای خمس عشر است و متاثر از عوامل زمینه‏ای جسمانی و معنوی است که با توبه آغاز می‏گردد که در این جا نه به معنای پشیمانی بلکه به معنای توجه و رو کردن به خدا است. در راس این نقشه، علم قرار دارد و این علم در صورتی به طلب و اراده و عمل می‏رسد که بر دو بال خوف و رجاء و رغبت و زهد سوار گردد. مطابق این نقشه، هر گونه عدم تعادل و بهم ریختگی مانند فقدان علم، عدم تعادل در چرخه خوف و رجاء و نیز عدم تعادل در چرخه رغبت و زهد منجر به اضطراب می‏شود. طبق این نقشه، اضطراب فراگیر حالتی از تشویش و نگرانی نسبتا پایدار است که ناشی از عدم تعادل در علم، خوف و رجاء و رغبت و زهد است. این عدم تعادل با تسلط بر توجه فرد عملکرد او را در بسیاری از موارد مختل می‏سازد. بنابراین صرف نظر از منشا این عدم تعادل هر گونه مداخله درمانی برای اختلال اضطراب فراگیر از منظر قرآن می‏بایست ابتدا توجه فرد را مورد هدف قرار دهد. دستیآبی به یک مدل نظری مناسب نیازمند بررسی‏های بیشتر است.

کلیدواژه ها:

اختلال اضطراب فراگیر ، ذکر ، قرآن