مطالعات باستان سنجی بر روی گچبری محراب بزرگ و تزئینات مسجد جامع کاشان

مسجدجامع کاشان از قدیمی ترین بناهای ثبت شده دوره اسلامی در کاشان است. در باره تاریخ ساخت مسجد بحثهای زیادی وجود دارد و برخی معتقدند این مسجد بر روی آتشکده ای مربوط به پیش از اسلام ساخته شده است. در پایین مناره مسجد کتیبه ای کوفی به تاریخ 466 وجود دارد. کتیبه های دیگری نیز مربوط به مرمت بنا از دوره زندیه در محراب و شبستان دیده می شود. در طی مرمتها و لایه برداریهای اخیر در لایه زیرین محراب اصلی واقع در شبستان شمالی، تزئینات، بقایای رنگ و چند قطعه آجر کشف شد. برای تعیین قدمت لایه زیرین، از آجر به دست آمده برای سالیابی ترمولومینسانس نمونه برداری شد. همچنین برای شناسایی رنگدانه های به کار رفته در تزئینات مسجد در دوره های مختلف، از همه بقایای رنگ در محراب قدیمی زیرین و محراب قدیمی رویی، تزئینات مسجد در دوره زندیه و از گچبری ها نمونه برداری شد. برای شناسایی ترکیبات به کار رفته در رنگ ها، بررسی نوع ملات و اجزا گچبری از میکروسکوپ نوری پلاریزان (PLM) و پراش پرتو ایکس (XRD) و برای شناسایی عنصری نمونه ها از میکروسکوپ الکترونی مجهز به پاشندگی پرتو ایکس (SEM-EDX) استفاده شد. همچنین برای بررسی نوع ملات و اجزا گچبری و بررسی مواد آلی احتمالی به کار رفته در گچ و رنگدانه، از روش طیف سنجی زیر قرمز (FTIR) استفاده شد. نتایج سالیابی آجر از محراب قدیمی رویی نشان داد که این بخش مربوط به 20±550 سال پیش از این است. نتایج نشان داد که در دورههای مختلف از مواد متفاوتی استفاده شده است، برای مثال برای رنگ آبی از لاجورد در تزیینات محراب قدیمی و از اسمالت (ترکیبات کبالت) در دوره زندیه، از مالاکیت برای رنگ سبز، از سرنج برای رنگ قرمز و از سفید سرب برای تهیه رنگ خاکستری استفاده شده است. در این بررسی نوع گچ به کار رفته، ترکیبات افزوده و چگونگی عملآوری آن نیز بررسی شد.

کلیدواژه ها:

مسجدجامع کاشان ، رنگدانه ، سالیابی ترمولومینسانس FTIR ، SEM-EDX ، XRD ، PLM