تحلیل فرآیندهای گفتمانی در سوره«قارعه» با تکیه بر نشانه شناسی تنشی

هدف این مقاله پیادهسازی نشانه شناسی تنشی در تحلیل فرآیندهای گفتمانی سورههای قرآن کریم است و از این جهت، نخستین کوشش محسوب میشود. یک «کل معنادار» از دو منظر قابل مطالعه است: از منظر «زایشی» که ناظر به مطالعهٔ «فرآیند» تولید آن است و از منظر «تأویلی» که ناظر به تحلیل «ساختار» شکل یافتهٔ کل معنادار است. نشانه شناسی «گفتمان» یا تعبیر تفصیلی «فرآیند گفتمان» به هر دو منظر توجه می کند؛ زیرا در ساحت تحلیل گفتمان، فرآیند تولید یا «گفته پردازی» هم پیوند با فرآوردهٔ تولید شده یا «گفته» است. در مقالهٔ حاضر، از چنین منظری به گفتمان سوردهای قرآن می نگریم و برای نمونه، فرآیندهای گفتمانی در سورهٔ «قارعه» را تحلیل می کنیم. در روش تحلیل، روشن است که این رویکرد کل گرا به گفتمان، از فروکاست و تقلیل گرایی در روش فاصله دارد و مسیری تکثرگرا را برگزیده است. بستر نظری روش تحقیق، الگوی تنشی دلالت، از دستاوردهای نشانه شناسی پسا گریماسی است. این الگوی نظری در بخش اول روش شناسی معرفی شده است. بخش دوم روش شناسی به تبیین «ساختارهای تنشی گفتمان» و «میدان عملیات گفتمان»، به مثابهٔ ابزارهای تحلیلی متناظر و مکمل، اختصاص دارد. «ساختارهای تنشی» شاکلهٔ گفتمان را در قالب تنش و هم پیوندی فشاره - گسترد (قبض - بسط ) تحلیل می کنند و «میدان عملیات گفتمان» جریان تولید گفتمان را در تحلیل فرآیندهای گفتمانی کست - پیوست بازمی نماید. فرآیندهای گفتمانی سورهٔ قارعه در کلیت آن، مطابق ساختار تنشی نزولی و در جهت کست گفتمانی پیش رفته است؛ اما گفتمان آیهٔ ۱۰ با ساختار تنشی صعودی و پیوست به فضای گفته پردازی همچون رویدادی خلاف انتظار درفرآیند نزولی-گسستی گفتمان سوره است.

کلیدواژه ها:

گفتمان قرآنی ، نشانه شناسی گفتمان ، الگوی تنشی ، گسست ، پیوست گفتمانی ، سوره قارعه