ابعاد حقوقی چالش های حقوق مالکیت فکری در بیوانفورماتیک

زیست داده ورزی یا بیوانفورماتیک دانش استفاده از علوم کامپیوتر و آمار و احتمالات در شاخه زیست شناسی مولکولی است. بیوانفورماتیک دانش جدیدی است که نخستین دستاوردهای آن در هاله ای از بیم و امید ارزیابی می شود. به عبارت دیگر بیوانفورماتیک با ساختار اصلی و قانونمند سامانه هستی درگیر شده است.در سال های اخیر تحولات و پیشرفت های قابل توجهی در بیوانفورماتیک پدیدار شده است. گرچه از عمر اختراعات و ابداعات مربوط به این حوزه چندی نمی گذرد ،گستره وسیعی از ابتکارات در این حیطه صورت گرفته است از این پیشرفت ها میتوان به شناسایی و تهیه نقشه ژنتیک موجودات مختلف ازجمله انسان ، شبیه سازی، شناسایی علل ژنتیک بیماری ها و تشخیص بیماری ها بر اساس اطلاعات ژنتیک ، ایجاد تغییرات ژنتیکی در انسان و حیوان با عواقب وراثتی و غیروراثتی، تولید و مصرف مواد غذایی و داروهای نوترکیب، دستورزی ژنتیکی جنین انسان، ژن درمانی، تولید سلاح های بیولوژیکی، تولید موجودات زنده جدید، حفظ ذخایر ژنتیکی و مالکیت آنها اشاره کرد. و طی سال های اخیر بهره برداری گسترده از اطلاعات به دست آمده، ملاحظات اخلاقی، قانونی واجتماعی مرتبط را بر انگیخته است. از منظر حقوقی و به خصوص حقوق مالکیت معنوی، در خصوص یافته های بیوانفورماتیک مناقشه ها و مسائلی مطرح شده است. دستاوردهای بیوانفورماتیک با دیگر مخلوقات معنوی - علمی ،صنعتی و تجاری - که مالکیت نسبت به آنها به رسمیت شناخته شده است ،تفاوت ماهوی دارد.زیرا دستاوردها در این زمینه با سلامت و منزلت انسان سروکار دارد و ممکن است به رسمیت شناختن امتیازات انحصاری برای صاحبان آن دست اوردها در قالب مالکیت معنوی موجب تبعیض ناموجه میان انسان ها و محرومیت بخشی از آنان در استفاده از میراث مشترک انسانی گردد .به طور کلی،جمع آوری، پردازش، استفاده و ذخیره سازی داده های بیوانفورماتیک خطرات بالقوهای برای رعایت و اعمال حقوق، آزادی های اساسی، احترام به شأن وکرامت انسانی و روابط قراردادی شهروندان دارد که این امر مستلزم بازنگری قوانین و تدوین قوانین جدید برای نظارت بر این فرایند است. همچنین،دستاوردهای بیوانفورماتیک به طور گسترده مباحث جرم شناسی را تحت تأثیر قرار داده و موجب طرح دیدگاه های نوین در این حوزه شده است. پیشرفت بیوانفورماتیک غیرقابل اجتناب است ولی باید برای کنترل و سازماندهی موجه و اخلاقی آثار اجتماعی این پیشرفت ها تلاش کرد.به طور کلی می توان گفت امروزه دستاوردهای ژنتیک جزء اسرار علمی کشورها و سرمایه اقتصادی اشخاص حقیقی یا حقوقی به حساب می آید و از این رو بحث از امکان مالکیت معنوی بر دستاوردهای مزبور و در صورت مثبت بودن پاسخ شکل و شیوه حقوقی آن بسیار با اهمیت می باشد .چالشهای ناشی از بیوانفورماتیک چنان مهیب و حیرت آور است که کشورها به صورت انفرادی نمیتوانند به مقابله با آثار سوء آنها بپردازند.همکاری بین المللی برای هماهنگ سازی استانداردهای حقوقی وایجاد سازوکارهای مناسب و نظارت ملی یا بین المللی جهت تضمین اجرای مؤثر آن استانداردها بیش از هر حوزه دیگر لازم و ضروری است .تجربه نشان داده است که وضع محدودیتهای مطلق، اما غیر واقع بینانه بر سر راه انجام تحقیقات و تتبعات علمی،اثری موقت و ناپایدار داشته و بزودی در مقابل فشارهایاجتماعی رنگ باخته است.به نظر میرسد بیوانفورماتیک قابلیت زیادی جهت سوء استفاده و انحراف از مسیر اصلی خود را دارد، بویژه آنکه منافع اقتصادی ناشی از آن بسیار وسوسه انگیز است. بنابراین ضمن حمایت از بیوانفورماتیک ،کنترل و نظارت دقیق ملی و بین المللی بر آن را نیز باید مطمح نظر قرار داد.

کلیدواژه ها:

بیوانفورماتیک ، حقوق مالکیت فکری ، معاهدات بین المللی ، چالش های حقوقی