نگرش انتقادی یحیی بن حمزه علوی به «گستره معنایی کنایه» و «استحاله اجتماع نقیضین» در تعریف کنایه ابن اثیر

از آنجاکه گفتمان حاکم بر متون کلاسیک عربی بر اختلاف آراء فراوان میان نظریه­ پردازان دلالت دارد، دانش بلاغت به ­عنوان یکی از متون فصیح کلاسیک، از این تفاوت در دیدگاه­ ها مصون نبوده­ است. ریشه این نوع نگرش ­های چندگانه به مقوله­ های ادبی - بلاغی را می­ توان در رعایت نکردن قواعد خوانش از طرف متفکران دید. در این میان، فن کنایه ابزار مناسبی بوده تا بعضی از نظریه­ پردازان تئوری­ های خود را براساس برداشت­ های نادرست بیان کنند. حمزه علوی (۷۴۹ ه)، در کتاب بلاغی «الطراز؛ المتضمن لاسرار البلاغه وعلوم حقائق الاعجاز» براساس قرائتی که از آراء بلاغی پیشینیان دارد، با ارائه استدلال ­های گوناگون، با چالش­ سازی پیرامون‎ ‎«معنی» و  میزان «حد گستره معنایی» کنایه، سعی بر بی­ اعتباری دیدگاه­ های آنان نسبت ­به این مقوله را دارد. ابن­ اثیر (۶۳۷ ه) یکی از متفکرانی بوده که نوع نگرش وی به فن کنایه، محل بحث اختلافی علوی بوده­ است. در پرتو میزان تاثیر نوع نگرش بلاغت ­پژوهان به «ماهیت کنایه»، پژوهش پیش­رو می ­کوشد با رویکرد کیفی و روش استقرائی به تبیین قلمرو معنایی کنایه با ضرورت اختلاف دیدگاه­ های دو متفکر مورد بحث بپردازد. از یافته­ های پژوهش آن است که علوی خوانشی براساس عینیت آراء ابن­اثیر نداشته ­است. از نظر وی تعریف کنایه ابن­اثیر، به «استحاله اجتماع نقیضین» منتهی می ­شود. از طرفی، باور علوی بر این مبنا که ابن­ اثیر با مقید کردن کنایه، تشبیه و استعاره را وارد گستره معنایی آن، کرده نقض می­ شود. وی با تفکیک در گونه­ های مجاز، معنای حقیقی و مجازی را در استعاره، دو وضع جداگانه می­ داند که در این صورت، ملزم به پذیرش عدم نقل معنا می­ شود؛ اما در کنایه با پذیرش نقل معنا، مفهوم حقیقی و مجازی را دو معنای مختلف برای واژه می­ داند، و خوانشی خلاف ماهیت مفاهیم مجازی در پیش می ­گیرد.

کلیدواژه ها:

علوی ، ابن اثیر ، کنایه ، معنی ، گستره معنایی ، نقل معنا.