آموزش برای تفکر انتقادی: نقش معلم در فراتر رفتن از برنامه درسی رسمی

در دهه های اخیر، تفکر انتقادی به عنوان یکی از اهداف کلیدی آموزش در اسناد سیاست گذاری آموزشی مورد تاکید قرار گرفته است، با این حال شواهد پژوهشی حاکی از آن است که تحقق عملی این هدف در کلاس های درس با چالش های جدی مواجه است. یکی از مهم ترین دلایل این شکاف، سلطه برنامه درسی رسمی مبتنی بر استانداردسازی، محتوامحوری و ارزشیابی نمره محور است؛ برنامه ای که بیش از آنکه به پرورش شیوه اندیشیدن توجه داشته باشد، بر بازتولید دانش از پیش تعیین شده تمرکز دارد. در چنین چهارچوبی، آموزش به فرایندی ابزاری تقلیل می یابد و نقش معلم اغلب به اجراکننده ای منفعل فروکاسته می شود. هدف این مقاله آن است که با اتخاذ رویکردی تحلیلی–نظری، به واکاوی نقش معلم در آموزش برای تفکر انتقادی پرداخته و امکان های فراتر رفتن از محدودیت های برنامه درسی رسمی را بررسی کند.مقاله با تکیه بر ادبیات انتقادی آموزش و نظریه های معاصر تربیتی نشان می دهد که تفکر انتقادی نه صرفا یک مهارت شناختی قابل آموزش از طریق تکنیک های آموزشی، بلکه یک وضعیت تربیتی است که در بستر روابط قدرت، مناسبات کلاس درس و کنش حرفه ای معلم شکل می گیرد. از این منظر، معلم به مثابه کنشگر تربیتی می تواند از طریق تفسیر خلاقانه برنامه درسی، مسئله سازی از محتوای رسمی، ایجاد فضای گفت وگوی انتقادی و به رسمیت شناختن تجربه زیسته دانش آموزان، زمینه پرورش تفکر انتقادی را فراهم سازد. مقاله استدلال می کند که فراتر رفتن از برنامه درسی رسمی به معنای نفی آن نیست، بلکه به معنای بازخوانی انتقادی و معنابخشی دوباره به اهداف آموزشی در سطح کنش روزمره کلاس درس است.نتایج تحلیلی مقاله نشان می دهد که علی رغم وجود محدودیت های نهادی نظیر فشار نظام های ارزشیابی استاندارد، تراکم محتوا و کنترل اداری، معلمان همچنان دارای درجه ای از عاملیت حرفه ای هستند که می تواند به صورت خرد، اما معنادار، به آموزش انتقادی منجر شود. در نهایت، مقاله بر این نکته تاکید می کند که آموزش برای تفکر انتقادی مستلزم بازتعریف نقش معلم از «مجری برنامه» به «میانجی معنا» است و بدون این بازتعریف، هرگونه تاکید سیاستی بر تفکر انتقادی در سطح گفتمان باقی خواهد ماند.

کلیدواژه ها:

تفکر انتقادی ، نقش معلم ، برنامه درسی رسمی ، عاملیت حرفه ای معلم ، آموزش انتقادی ، کلاس درس ، یادگیری معنادار