تحلیل اهمیت تاریخی و ارزش ادبی تاریخ جهانگشای جوینی در بستر تاریخنگاری ایرانی

تاریخ جهانگشای عطاملک جوینی یکی از برجسته ترین آثار تاریخ نگاری فارسی در قرن هفتم هجری است که در بستر تحولات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی عصر مغول نگاشته شده است. این اثر، فراتر از یک گزارش تاریخی صرف، به مثابه متنی چندبعدی و میان رشته ای، واجد ارزش های ادبی، اخلاقی و فرهنگی است. هدف این پژوهش، تحلیل اهمیت تاریخی و ارزش ادبی این اثر در چارچوب سنت تاریخ نگاری ایرانی و بررسی نقش آن در بازسازی حافظه فرهنگی ایرانیان در دوره ای بحرانی است. روش پژوهش، کیفی و مبتنی بر تحلیل محتوای تاریخی و ادبی است. در گام نخست، ساختار روایی و زبانی تاریخ جهانگشا با رویکرد سبک شناسی و معناشناسی بررسی شد. سپس، با بهره گیری از مفاهیم نظری در حوزه تاریخ نگاری فرهنگی و نقد ادبی، عناصر اخلاقی، استعاری و انتقادی اثر تحلیل گردید. همچنین، با مقایسه تطبیقی با دیگر متون تاریخی هم عصر، جایگاه این اثر در سنت تاریخ نگاری ایرانی تبیین شد. دستاوردها نشان می دهد که تاریخ جهانگشای جوینی، برخلاف بسیاری از آثار تاریخی هم دوره، صرفا به ثبت وقایع بسنده نمی کند، بلکه با نگاهی تحلیلی و ادبی، به تبیین علل و پیامدهای تاریخی می پردازد. جوینی با بهره گیری از نثری آهنگین، تشبیهات و استعارات ادبی، توانسته است روایت تاریخی را به سطحی از ادبیات فاخر ارتقا دهد. از نظر تاریخی هم، این اثر یکی از منابع اصلی برای شناخت ساختار قدرت، روابط سیاسی، و تحولات اجتماعی ایران در عصر مغولان است.جوینی، به عنوان فردی درون ساختاری، توانسته است تصویری دقیق از مناسبات قدرت و چالش های فرهنگی آن دوره ارائه دهد. او در عین وفاداری به ساختار رسمی قدرت، با ظرافتی ادبی، نقدهایی بنیادین بر رفتارهای سلطه گرانه و بی عدالتی های رایج وارد می کند. این ویژگی، تاریخ جهانگشا را به اثری دووجهی بدل کرده است: از یک سو سندی تاریخی و از سوی دیگر متنی ادبی و اخلاقی. نتایج پژوهش نشان می دهد که تاریخ جهانگشای جوینی، نه تنها در سنت تاریخ نگاری ایرانی جایگاهی ممتاز دارد، بلکه از منظر ادبی نیز یکی از شاهکارهای نثر فارسی کلاسیک محسوب می شود. این اثر توانسته است در دوره ای بحرانی، نقش حافظه فرهنگی را ایفا کند و از تاریخ نگاری به عنوان ابزاری برای مقاومت فرهنگی بهره گیرد.

کلیدواژه ها:

تاریخ جهانگشای جوینی ، تاریخ نگاری ایرانی ، نثر فارسی ، استعاره تاریخی ، عصر ایلخانان.