مطالعه تطبیقی مضامین فلسفی در آثار عطار نیشابوری و خیام.

مطالعه تطبیقی مضامین فلسفی در آثار عطار نیشابوری و عمر خیام، گامی مهم در فهم لایه های معرفتی، هستی شناختی و انسان شناختی ادبیات کلاسیک فارسی است. این پژوهش با رویکردی میان رشته ای، مضامین بنیادینی چون معنای زندگی، رابطه انسان با مرگ و فنا، جست وجوی حقیقت، جایگاه عقل و شهود، و مسئله اختیار و جبر را در متون شعری و نثر فلسفی این دو شاعر-اندیشمند بررسی می کند. خیام، با رباعیات موجز و گزنده خود، اغلب رویکردی شکاکانه، پرسشگر و آمیخته به تاملات اپیکوری و حس گرایانه نسبت به جهان اتخاذ می کند؛ جهان بینی او بارها بر محدودیت شناخت بشری، گذرا بودن حیات، و ناتمام بودن پاسخ های متافیزیکی تاکید دارد. در مقابل، عطار در آثاری چون «منطق الطیر»، «مصیبت نامه» و «تذکره الاولیاء» به سلوکی عرفانی و شهودی می پردازد که هستی را در پرتو عشق الهی، فنا فی الله و کشف حقیقت از طریق گذر از مراتب نفس معنا می کند.تطبیق مضامین فلسفی در این دو دستگاه فکری، تفاوت بنیادین در نگاه به مرگ و زمان را آشکار می سازد: خیام زمان را مرز محدودیت و عامل اضطراب می داند، حال آنکه عطار زمان را بستر سیر و صیرورت روحانی به سوی مطلق تعبیر می کند. همچنین، رویکرد خیام به عقل، رویکردی انتقادی و ابزاری است که اغلب به تناقضات معرفتی اشاره دارد؛ اما عطار عقل را در جایگاه نردبانی می نشاند که باید در نهایت از آن فراتر رفت. از حیث معرفت شناسی، خیام میل به قطعیت دارد اما با مواجهه با معماهای وجود، شک را بهترین راه اتخاذ می کند، در حالی که عطار قطعیت خود را در تجربه بی واسطه عشق الهی و شهود عرفانی می یابد.این مطالعه نشان می دهد که عطار و خیام، اگرچه در ساحت های فکری متفاوت و حتی گاه متقابل حرکت کرده اند، هر دو در نهایت با دغدغه «معنابخشی به حیات» رو به رو بوده و کوشیده اند در زبان شعر، این دغدغه را به بیانی ماندگار تبدیل کنند. تحلیل مقایسه ای مضامین فلسفی آنان، نه تنها می تواند به شناخت عمیق تر میراث فکری ایران کمک کند، بلکه امکان پیوند این میراث با جریان های فلسفه تطبیقی و مطالعات میان فرهنگی را نیز فراهم می سازد.

کلیدواژه ها:

عطار نیشابوری ، عمر خیام ، فلسفه و عرفان ، معنای زندگی ، شک گرایی ، فنا فی الله ، عقل و شهود ، مرگ و زمان ، معرفت شناسی ، مطالعات تطبیقی ادبیات فارسی