نقش برنامه ریزی کاربری زمین در کاهش مخاطرات محیطی شهری (سیلاب، آلودگی هوا، جزیره حرارتی شهری)

رشد شتابان شهرنشینی و توسعه فضایی بی ضابطه در بسیاری از شهرهای ایران، ساختار کاربری زمین شهری را به گونه ای تغییر داده است که خود به منبعی برای تشدید مخاطرات محیطی تبدیل شده است. توسعه ساخت وساز در حریم و بستر روددره ها، آسفالت و روسازی گسترده سطوح نفوذناپذیر، جدایی شدید کاربری ها و تمرکز فعالیت ها، از جمله عواملی هستند که خطر سیلاب شهری، تشدید آلودگی هوا و گسترش جزیره حرارتی شهری را افزایش داده اند (زیاری، 1386؛ حبیبی، 1394). در چنین زمینه ای، «برنامه ریزی کاربری زمین» تنها ابزاری برای نظم بخشی کالبدی نیست، بلکه نقشی کلیدی در مدیریت ریسک شهری و کاهش مخاطرات محیطی ایفا می کند (رضوانی، 1390؛ UN-Habitat, 2016). این مقاله با رویکرد توصیفی–تحلیلی و در چارچوب یک مطالعه نظری–کاربردی، به تبیین نقش برنامه ریزی کاربری زمین در کاهش سه دسته مخاطره مهم محیطی شهری می پردازد: سیلاب های شهری، آلودگی هوا و جزیره حرارتی. در بخش مبانی نظری، رابطه میان ساختار کاربری زمین، الگوی زهکشی، شبکه حمل ونقل، پوشش گیاهی و اقلیم خرد شهری بر پایه ادبیات جغرافیا، اقلیم شهری و شهرسازی بررسی می شود (Oke, 1987؛ Grimmond, 2007). در ادامه، با استناد به تجربیات شهرهای ایران و نمونه های بین المللی، نشان داده می شود که چگونه ابزارهایی مانند پهنه بندی کاربری ها، حفاظت از فضاهای باز و سبز، محدودیت ساخت وساز در حریم رودخانه ها و تلفیق «زیرساخت سبز–آبی»، می توانند شدت و احتمال وقوع این مخاطرات را کاهش دهند (McHarg, 1969؛ Gill et al., 2007؛ کاظمی، 1395). یافته های تحلیلی حاکی از آن است که: 1) سیلاب های شهری در بسیاری از کلان شهرها، بیشتر پیامد «خطاهای کاربری زمین» (مسدود شدن مسیرهای طبیعی آب، کاهش نفوذپذیری سطوح) هستند تا صرفا نتیجه بارش شدید؛ 2) الگوی جدایی کاربری ها و توسعه مبتنی بر خودرو، به افزایش طول سفرها، ترافیک و در نتیجه آلودگی هوا انجامیده است؛ 3) کاهش سطح پوشش گیاهی، افزایش تراکم ساختمانی و گسترش سطوح تیره و نفوذناپذیر، شدت جزیره حرارتی شهری را افزایش داده است (Newman & Kenworthy, 1999؛ IPCC, 2014). بر این اساس، مقاله پیشنهاد می کند که برنامه ریزی کاربری زمین، با رویکرد «تاب آوری» و «اقلیم محور»، به طور نظام مند در طرح های توسعه شهری و ضوابط شهرداری ها نهادینه شود و ابزارهایی مانند GIS و مدل سازی هیدرولوژیک برای ارزیابی سناریوهای کاربری زمین از منظر مخاطرات محیطی به کار گرفته شود.

کلیدواژه ها:

برنامه ریزی کاربری زمین ، سیلاب شهری ، آلودگی هوا ، مدیریت ریسک شهری ،