تحلیل الگوی جابه جایی روزانه شهروندان و تاثیر آن بر برنامه ریزی حمل ونقل عمومی در شهرهای ایران

الگوی جابه جایی روزانه شهروندان، یکی از مهم ترین بازتاب های فضایی–زمانی ساختار شهر، جدایی محل سکونت و محل کار، و کیفیت شبکه حمل ونقل عمومی است. در شهرهای ایران، رشد شتابان شهرنشینی، توسعه افقی و پراکنده حاشیه ها، تمرکز فرصت های شغلی در هسته های مرکزی و ضعف نسبی شبکه حمل ونقل ریلی و اتوبوسی، به شکل گیری الگوهای سفر طولانی، زمان بر و عمدتا وابسته به خودروی شخصی منجر شده است (زیاری، 1386؛ پورمحمدی، 1391). این وضعیت، نه تنها موجب افزایش ترافیک و آلودگی هوا شده، بلکه فشار زیادی بر شبکه های موجود BRT، مترو، اتوبوس رانی و معابر شهری وارد کرده است (ساعی، 1394؛ رضوانی، 1392). این مقاله با رویکرد توصیفی–تحلیلی و در چارچوب جغرافیای انسانی شهری، به تحلیل الگوی جابه جایی روزانه شهروندان و تاثیر آن بر برنامه ریزی حمل ونقل عمومی در شهرهای ایران می پردازد. در بخش مبانی نظری، مفاهیم «الگوی سفرهای روزانه»، «میدان فعالیت روزانه» و «شهر وابسته به خودرو» تبیین و مدل های کلاسیک سفر (چهارمرحله ای: تولید–توزیع–انتخاب وسیله–اختصاص مسیر) معرفی می شود (Rodrigue, 2020؛ Cervero, 1998). سپس با تکیه بر الگوهای رایج در شهرهای بزرگ ایران، نشان داده می شود که تمرکز فعالیت ها در مرکز، عدم تعادل فضایی میان محل سکونت و اشتغال و ضعف یکپارچگی کاربری زمین و حمل ونقل، به ایجاد جریان های پرتراکم شعاعی در ساعات اوج، ازدحام شدید در مترو و BRT و کم کاربردی بودن برخی خطوط اتوبوس رانی انجامیده است (پاکزاد، 1390؛ ساعی، 1394). یافته ها حاکی از آن است که: 1) سیاست های توسعه شهری بدون توجه به الگوی جابه جایی، تقاضای سفر را به صورت نامتوازن تولید کرده اند؛ 2) برنامه ریزی حمل ونقل عمومی در بسیاری از موارد واکنشی و مبتنی بر گسترش ظرفیت در محورهای موجود بوده، نه بازطراحی الگوی سفر؛ 3) نبود داده های منظم از سفرهای روزانه شهروندان (نظیر نظرسنجی مبدا–مقصد به روز و داده های هوشمند کارت بلیط) مانع طراحی بهینه شبکه حمل ونقل شده است (Banister, 2008؛ UITP, 2017). بر این اساس، مقاله پیشنهاد می کند که شهرداری ها و شرکت های حمل ونقل، الگوی جابه جایی روزانه را به عنوان ورودی اصلی در طراحی شبکه مترو، BRT، اتوبوس و معابر در نظر گرفته و با تقویت پیوند برنامه ریزی کاربری زمین و حمل ونقل، از شهر «خودرو–محور» به سمت شهر «حمل ونقل عمومی–محور و پیاده محور» حرکت کنند.

کلیدواژه ها:

جابه جایی روزانه ، حمل ونقل عمومی ، اتوبوس رانی ، شهرهای ایران