ارزیابی عدالت فضایی در توزیع خدمات شهری و کاربری های عمومی با استفاده از(جی ای اس)

چکیده عدالت فضایی در توزیع خدمات شهری و کاربری های عمومی، یکی از شاخص های کلیدی کیفیت حکمرانی شهری و کارآمدی مدیریت شهرداری هاست. اگر خدماتی چون پارک، مدرسه، درمانگاه، حمل ونقل عمومی، مراکز اداری و فرهنگی به صورت نامتوازن در سطح شهر توزیع شوند، گروهی از شهروندان از مزایای شهرنشینی بهره مند شده و گروهی دیگر با «محرومیت مکانی» مواجه می شوند؛ وضعیتی که به بازتولید نابرابری های اجتماعی و کاهش انسجام شهری منجر می گردد (هاروی، 1390؛ رضوانی، 1390). در دهه های اخیر، بهره گیری از سامانه های اطلاعات جغرافیایی (GIS) و روش های تحلیل مکانی، امکان سنجش عینی عدالت فضایی را فراهم کرده و سیاست گذاران شهری را با تصویر دقیق تری از الگوی توزیع خدمات روبه رو ساخته است (Talen, 1998؛ Wang & Cheng, 2001). این پژوهش با رویکرد توصیفی–تحلیلی و با تکیه بر یک مطالعه موردی فرضی در یکی از شهرهای بزرگ ایران، چارچوبی برای ارزیابی عدالت فضایی در توزیع خدمات شهری و کاربری های عمومی ارائه می کند. در این چارچوب، ابتدا مفاهیم عدالت فضایی، حق به شهر و عدالت توزیعی تبیین می شود؛ سپس با استفاده از GIS، لایه های مکانی کاربری های خدماتی و جمعیت در سطح محلات سازمان دهی شده و شاخص های دسترسی فضایی (نظیر شعاع خدمت رسانی، زمان سفر، نسبت سرانه خدمات به جمعیت) محاسبه می گردد (Soja, 2010؛ Fainstein, 2010). نتایج تحلیلی (در چارچوب الگوهای رایج کلان شهرهای ایران) نشان می دهد که: 1) کاربری ها و خدمات شهری عمدتا در محورهای مرکزی و محلات برخوردار تمرکز یافته و در حاشیه ها و نواحی کم درآمد، کمبود معنادار پارک، فضاهای آموزشی با کیفیت و خدمات درمانی پایه مشاهده می شود؛ 2) الگوی استقرار ایستگاه های حمل ونقل عمومی نیز بیشتر با منافع سفرهای شعاعی به سمت مرکز سازگار شده و نیازهای سفرهای محیطی و درون محله ای را کمتر پوشش می دهد؛ 3) این نابرابری فضایی، به تشدید نابرابری های اجتماعی و افزایش هزینه های زمانی و مالی زندگی برای گروه های کم درآمد منجر شده است (Neutens, 2015؛ رضوانی، 1390). بر پایه این یافته ها، مقاله پیشنهاد می کند که: ارزیابی عدالت فضایی با استفاده از GIS به طور نهادمند وارد فرایند تهیه و بازنگری طرح های شهری شود؛ شاخص های عدالت فضایی به عنوان معیار رسمی در تخصیص بودجه و مکان یابی خدمات جدید لحاظ گردد؛ و داده های مکانی خدمات شهری به صورت باز و شفاف در اختیار پژوهشگران و شهروندان قرار گیرد تا امکان نظارت اجتماعی بر عملکرد شهرداری ها در این حوزه فراهم شود.

کلیدواژه ها:

عدالت فضایی ، خدمات شهری ، کاربری های عمومی ، GIS ،