نگاهی بر بسامد اوزان عروضی در دیوان هاتف اصفهانی

موسیقی شعر یکی از جنبه های مهم شعر است و دارای جلوه ها و جنبه های گوناگونی است. یکی از جنبه های مهم آن، وزن عروضی است که در اصطلاح به آن موسیقی بیرونی گفته می شود. وزن در شعر آنقدر اهمیت دارد که در تعریف شعر آن را کلام موزون و مقفی گفته اند و شاعران بزرگ از ارزش آن در ساختمان شعر غافل نبوده اند و جدیت خاصی در تقویت آن داشته اند. وزن شعر به منزله قالبی است که شاعر خلاق بر آن روح می دهد و با سلیقه خود بر اندامش جامه لفظ می پوشاند. از این جهت چه بسا یک وزن واحد در دیوان دو شاعر با سبک ها و سلیقه های مختلف به ظاهر متفاوت به نظر می آید. وزن جزء لاینفک شعر است که نظم خاص را به عبارت می دهد و ذهن را سرشار از ذوق خوانش می کند و آماده برای خلق ضرب آهنگی دلنشین در دل کلمات و این نوع خلاقیت برای جابه جایی واژه ها در ساخت یک موسیقی با اندیشه ای که در پشت آن وجود دارد اعجاز شاعر را نشان می دهد. دکتر شفیعی کدکنی در کتاب موسیقی شعر خود می گوید: پس از عاطفه که رکن معنوی شعر است، مهمترین عامل و موثرترین نیروها، از آن وزن است چرا که تخیل یا تهییج عواطف بدون وزن کمتر اتفاق می افتد و اصولا توقعی که آدمی از یک شعر دارد این است که بتواند آن را زمزمه کند و علت اینکه یک شعر را بیش از یک قطعه نثر می خوانند، همین شوق به زمزمه و آوازخوانی است که در ذرات او نهفته است چون وزن نشاط و شوقی در شنونده بر می انگیزد که صورتهای ذهنی را جان و جنبشی می بخشد و از آن حالتی بدیع در نفس پدید می آورد. آهنگی را که از ترکیب و توالی منظم و مخصوصی از هجاها به وجود می آید وزن گویند وزن شعر فارسی مبتنی بر توالی های خاصی از هجاهای کوتاه و بلند در یک مصراع و تکرار عین آن توالی در مصراع های دیگر است بنابراین وزن شعر فارسی مجموعه ای از هجاهای کوتاه و بلند است که با نظم مشخصی پی در پی قرار گرفته باشد هر نظم خاص، وزن خاصی را به ذهن متبادر می کند. به گفته دکتر خانلری چهار نوع وزن وجود دارد: ۱ وزن ضربی - ۲ وزن کمی - ۳ وزن آهنگی - ۴ وزن طنینی که وزن شعر فارسی از نوع کمی می باشد. در علم عروض اجناس وزن را بحر می نامند و هر بحر را به نامی می خوانند و همه متفرعات آن را به اصل باز می گردانند. بحر به دو دسته «متفق «الارکان و مختلف «الارکان تقسیم می شود، هزج، رمل، رجز متقارب، متدارک وافر و کامل بحرهای متفق الارکان را تشکیل داده و مضارع، طویل، مدید، بسیط جدید، قریب، مشاکل مقتضب، مجتث، سریع، خفیف و منسرح بحرهای مختلف الارکان را شکل می دهند. خواجه نصیر الدین طوسی بحرهای متداول در شعر فارسی زبانان را به ترتیب چنین ذکر کرده است: ۱ هزج - ۲ رجز - ۳ رمل - ۴ سریع - ۵ قریب - ۶ منسرح - ۷ خفیف - ۸ مضارع - ۹ مجتث - ۱۰ متقارب. نوع توجه شاعران به موسیقی شعر و میزان توجه و عنایت آنان به اوزان و بحور مختلف عروضی بیانگر سبک خاص آنان در حوزه ی موسیقی کلام است.

کلیدواژه ها:

اوزان عروضی ، شعر ، هاتف اصفهانی