تحلیلی بر سیر تحول نمادین نقش مایه ماهی در تاریخ نقاشی ایرانی از دوره ایلخانی تا صفوی

نقش مایه ماهی به عنوان یک نقش از انواع نقوش آبزیان در کنار عنصر آب در نگارگری ایرانی، دارای معانی نمادین  گوناگون و چندلایه است. این نقش مایه که در تاریخ هنر ایران به صورت های متنوعی بازنمایی شده است؛ افزون بر سویه های زیبایی شناختی بصری، دارای معانی نمادینی است که با باورهای مذهبی، اسطوره ای و فرهنگی جامعه ایران پیوند خورده است. در این نوشتار، به بررسی مضامین نمادین نقش مایه ماهی در نگاره هایی منتخب از مکاتب دوره ایلخانی تا صفوی پرداخته شده است. هدف پژوهش، افزون بر بیان پیشینه اجرای نقش مایه ماهی در آثار هنر ایران و مرور ویژگی های ساختاری این نقش مایه، بررسی معانی نمادین نقش مایه مذکور در نمونه نگاره های منتخب از مکاتب نگارگری ایران است. در اینجا سوال این است که: نقش مایه ماهی در نگاره ها دارای چه مضامین نمادین و چه ویژگی های بصری بوده است؟ به علاوه ریشه های این معانی نمادین را در کدامین بخش های تاریخ هنر ایران می توان جست؟ سیر تحول بصری نقش مایه ماهی در نگاره ها به چه نحوی بوده است؟ گردآوری این مطالب، به روش کتابخانه ای و اسنادی، با رویکردی تاریخی و به شیوه توصیفی تحلیلی صورت گرفته است. از نتایج پژوهش چنین بر می آید که، ماهی در نگارگری ایرانی نه تنها نمادی از زندگی، برکت و پایداری است بلکه به عنوان واسطه ای میان دنیای زمینی و معنوی عمل کرده و نقشی مهم در تبیین جهان بینی هنرمندان ایرانی ایفا کرده است. اگرچه این نقش مایه نقشی پرتکرار در نگارگری نبوده اما در مواردی که از آن استفاده شده است، اغلب نقشی کلیدی را در روایت تصویری نگاره ایفا کرده است مانند: نقش مایه ماهی در نگاره حضرت یونس(ع) و نهنگ. یافته ها نشانگر آن است که نقش مایه ماهی در نگاره ها، متناسب با بافت روایی و مضمون کلی صحنه، معنا ویژه می یابد. با این حال، در نگاهی کلی تر، این نقش مایه عنصری تاثیرگذار و معنازا در ساختار ترکیبی نگاره ها است و حضور آن، اغلب فراتر از جنبه تزئینی، حامل مفاهیم نمادین است که به غنای معنایی اثر می افزاید.

کلیدواژه ها:

نقاشی ایرانی ، نگارگری ، نماد ، نقش ، نقش مایه ماهی