ولایت تربیتی والدین در فقه اسلامی و قانون ایران

تربیت فرزندان در نظام خانواده اسلامی جایگاهی ویژه دارد و از منظر فقه امامیه، بخشی از مسئولیت های شرعی والدین محسوب می شود. این مسئولیت صرفا جنبه اخلاقی یا عرفی ندارد، بلکه در قالب «ولایت تربیتی» با پشتوانه ادله قرآنی، روایی و عقلانی تبیین شده است. ولایت تربیتی به معنای حق و تکلیف والدین در هدایت و مراقبت از رشد دینی، اخلاقی، جسمانی و اجتماعی فرزندان است و با مفاهیمی چون ولایت قهری و حضانت دارای ارتباط و در عین حال تمایز است. قوانین ایران، به ویژه مواد ۱۱۷۸ تا ۱۱۸۱ قانون مدنی، برخی ابعاد این مسئولیت را شناسایی کرده اند، اما مفهوم دقیق و دامنه اجرایی ولایت تربیتی همچنان نیازمند بازخوانی و روشن سازی است؛ به ویژه در مواجهه با مداخلات نهادهای دولتی و الزامات قانونی جدید نظیر قانون حمایت از اطفال و نوجوانان مصوب ۱۳۹۹.این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی و رویکرد تطبیقی، ضمن بررسی مبانی ولایت تربیتی در فقه امامیه و دیدگاه های فقهای برجسته، جایگاه آن را در نظام حقوق خانواده ایران تحلیل می کند و به نسبت میان حق والدین و مصالح عمومی فرزند می پردازد. نتایج نشان می دهد که ولایت تربیتی، علاوه بر وظیفه شرعی، باید در قالب حق قانونی با ضمانت اجراهای مناسب تثبیت شود تا هم مانع تضعیف نقش خانواده گردد و هم از سوءاستفاده یا بی توجهی والدین جلوگیری کند. همچنین، تحدید یا مداخله دولت باید با معیارهای فقهی و بر اساس مصلحت واقعی کودک انجام پذیرد، نه بر پایه مصلحت انگاری های متغیر. این بازتعریف می تواند الگوی جامع و هماهنگ «فقه خانواده معاصر» را شکل دهد که با تحولات اجتماعی سازگار و در چارچوب ارزش های اسلامی مستحکم باشد.