تحلیلی از نقش و کارکرد کاروانسراهای ایرانی مبتنی بر رویکرد فرهنگی

بررسی های تاریخی بیانگر این است که از آغاز زندگی بشر در کره خاکی موضوع حمل و نقل و جابجایی انسانها و کالا مطرح بوده است. سابقه حمل و نقل زمینی از زمان استفاده از تنه درختان به عنوان اهرم برای حمل کالا و سپس استفاده از حیوانات و استفاده از قطار بوده است. انسان در نخستین مرحله از زندگی اجتماعی خود برای فائق آمدن بر طبیعت کوشید تا با استفاده از ابزار و روشهایی که هر لحظه تکامل میافتند حیوانات را رام کرده اسباب و ادوات حمل و نقل را ابداع و مسیرها و راهها را برای پیوند میان گروههای مختلف اجتماعی ایجاد کند تا آنجا که برای سهولت هرچه بیشتر در مراوداتش و ایجاد آسایش و امنیت، به احداث سازه، مرتبط با راه و راهداری همت گماشت. سیاحت و سفر در راهها دستاوردهای متفاوتی را در جریان تاریخ به یادگار گذاشته است. مهم ترین و ساده ترین آنها بنای ساختمانی برای آسایش و امنیت از خطرات سفر بود که غالبا در راههای صعب العبور و نواحی گرم و خشک و اجرا میشد ایرانیان مبدع و موجد چنین ساختمانی بودند که بعدها نام کاروانسرا را به خود گرفت. این پدیده را میباید چشمگیرترین هنر فرهنگ معماری تمدن ایران در طول تاریخ دانست. ایران به سبب قرار گرفتن در موقعیتی سوق الجیشی یکی از مهمترین مسیرهای ارتباطی شرق با غرب جهان بوده است و یکی از مهمترین راههای بازرگانی جهان باستان؛ یعنی جاده ابریشم از ایران میگذشت. اگر در گذشته این مرز و بوم بنگریم همواره شاهد تاکید دولتها و حکومتهای باثبات بر امنیت و گسترش راه و راهدار به سبب اهمیت نظامی منافع ارزنده اقتصادی، تامین رفاه اجتماعی و غیره در این خطه.هستیم نخستین دستههای انسانی به صورت گروهی و مداوم در جهت رفع نیازهای شان در حرکت بودند اگرچه با پیشرفت و توسعه فکری و فرهنگی ملل بسیاری از نیازها در محل تامین میشد اما هیچ گاه نیاز به مسافرت از بین نرفت بلکه بیشتر هم شد و تحرک و جابجایی و مسافرت به عنوان جزء جدایی ناپذیر از زندگی انسان شناخته شد. از جمله عناصر مورد اهمیت در سیر و سفر؛ کاروانسراها و اقامتگاههای موجود در آنها که برای آسایش مسافران تعبیه شده بود را میتوان نام برد. ادبیات و مبانی نظری کاروانسرا زاییده موقعیت جغرافیایی ایران است و با توجه به خشکی و کم آبی این سرزمین و دوری آبادیها از یکدیگر وجود اماکنی برای اقامت موقت مسافران را اجتناب ناپذیر.میکرد کاروانسرا ترکیبی از کاروان به معنی گروهی مسافر و «سرا» به معنی خانه و مکان است و کاروانسرا ساختمانی است که کاروان را در خود جای میدهد و بر روی سردر "غلاف خانه " اتاق و ایوان دارای باربند طویله و انبار بوده و اغلب در ورودی آن بازار کوچکی وجود دارد گاهی در دو سوی در کاروانسرا برج هایی قرار گرفته که در مواقع نا امنی مورد استفاده مدافعان و راه داران قرار میگرفته است. سابقه ساخت کاروانسرا در ایران به دوره هخامنشی بر میگردد که با توسعه قلمرو ایران از قفقاز تا خلیج فارس و از آسیای مرکزی تا آسیای صغیر مدیترانه و شمال آفریقا توسعه راهها مورد توجه قرار گرفت و در دوره ساسانی هم ساخت این نوع بناها گسترش یافت در دوران اسلامی نیز به دلیل اهمیتی که تجارت سیاحت و زیارت پیدا کرد ساخت کاروانسراها رونق یافت در سده دهم ه.ق، و با روی کار آمدن سلسله صفویه پر رونق ترین دوره احداث و مرمت کاروانسرا در ایران بود در این دوره با ایجاد وحدت سیاسی - مذهبی و برقراری امنیت نسبی در ایران؛ موجب رونق بازرگانی و توجه بسیار به راهها و تاسیسات ارتباطی شد، پس از دوره صفویان با از میان رفتن آرامش نسبی سیاسی و ناامنی بر بخشهای زیادی از کشور حکم فرما شد و مهمترین کارکرد کاروانسراها حفاظت از جان و مال مسافران بود و در نتیجه تغییراتی در این نوع کاروانسراها به وجود آمد مثلا در چهار گوشه بنا برج های دفاعی

کلیدواژه ها:

کاروانسرا ، کاروانهای تجاری ، دوره صفوی ، عصر قاجاریه