مقایسه عرفانی: آثار فنا از نظر سیدبحرالعلوم و رهایی (مکشه) از نگاه شنکره

آرزویی با عنوان «رهایی از رنج های عالم طبیعت» همواره یکی از آمال مشترک میان انسان ها در اعصار و اقوام مختلف بوده است. این آرزوی همیشگی انسان نمی تواند از نظر مکاتب معرفتی و فلسفی مخفی مانده باشد؛ ازاین رو در هر مکتب معرفتی با عنوان و طریقی به آن پرداخته شده است. در عرفان اسلامی از این هدف والا به صورت کلی با عنوان «فنا» یاد شده است و در مکاتب فلسفی هند با مفهوم رهایی یا نجات، یا بر اساس زبان سنسکریت (Sanskṛt) که زبان باستانی و مذهبی آیین هندو است، با عنوان «مکشه» (Mokṣa) یاد شده است. در میان عرفان اسلامی و برخی مکاتب فلسفی هند، اشتراک هایی در غایت که همان رهایی مطلق از رنج ها و نگرش وحدت گرایانه به وجود و رهایی معرفتی و نه وجودی و همچنین نقاط افتراقی از جمله نوع نگاه به موجودات متکثر و اختلاف در پیش زمینه خداباوری و تفاوت جایگاه ریاضت مشاهده می شود. از عارفان اسلامی سید بحرالعلوم در جایگاه عارفی شیعی نظرات ویژه ای در مسئله «فنا» دارد که شباهت بسیاری با آرای شنکره حکیم هندو دارد. این نوشتار با روش تحلیلی - مقایسه ای به مفهوم فنا و رهایی یا مکشه مبتنی بر دیدگاه این دو اندیشمند اهل شهود از دو دین به ظاهر بعید می پردازد. در نهایت ضمن تبیین هر دو نظر به طور جداگانه، با ذکر نقاط اشتراک و افتراق مفهوم، آثار و لوازم فنا و رهایی از منظر این دو حکیم، روزنه ای جدید در حوزه مطالعات تطبیقی عرفانی در میان مذاهب گشوده می شود.

کلیدواژه ها:

فنا ، رهایی ، مکشه ، عرفان اسلامی ، هندو ، ودانته