سیرتاریخی ورود و بازتاب روایات اسرائیلیات به منابع تفسیری شیعی

در میان راویان گروهی افسانه ساز و دروغ پرداز بوده که همواره از سوی حکومت و خلفا تایید و حمایت می شدند. اخباری که آنان جعل می کردند مورد پذیرش توده ی ناآگاه مردم قرار می گرفت. از آنجایی که اصحاب ائمه با راویان و مفسران عامه ارتباط داشتند از مطالبی که بین آنان شایع بود و نوعا از دانشمندان اهل کتاب اقتباس کرده بودند آگاه می شدند. همچنین در میان راویان حدیث، افراد ناپاکی بودند که گاهی مطالبی را که بین راویان خوش باور و بی احتیاط رایج بوده را به معصومین (ع) نسبت می دادند و گاهی نیز مطالبی را به آنان اضافه می کردند تا جاذبه بیشتری برای مردم داشته باشد. این گونه بود که بسیاری از روایات ساختگی که با روایات معتبر اهل بیت (ع) و ظواهر قرآن و مبانی عقلی ناسازگار است به حیطه اخبار شیعه وارد شد. ائمه اطهار (ع) پیروان خود را همواره از پذیرش روایات نادرست برحذر می داشتند و می فرمودند هر حدیثی را که موافق با قرآن است بپذیرید و هر حدیثی که مخالف است را دور بیندازید. ردپای این گونه کم توجهی در نقل اسرائیلیات را می توان در برخی از موضوعات مطرح در تفسیر تبیان ذیل تفسیر آیات افک - دید که توسط صاحب مجمع البیان و تفسیر روض الجنان نیز آورده شده و پس از این تفاسیر؛ تفسیر گازر به نقل از روض الجنان و تفسیر جلاء الاذهان و در نهایت در تفسیر منهج الصادیقین آورده شده است. شیخ طوسی و سایر مفسران گرانقدر پس از ایشان معیارهای که برای تمییز احادیث فقهی بکار می گرفتند را در پذیرش این خبر به کار نبرده اند و بدون هیچ قید و شرطی خبر را قبول و در کتاب های خود ذکر نموده اند. همچنین در جامع حدیثی مفصل بحار الانوار مجلسی در بخشهای به ذکر افسانه های بی اصل به ویژه در زمان خلفا پرداخته است که قابل نقد و بررسی است. ذکر سیر تاریخی ورود روایات اسرائیلیات به منابع تفسیری شیعی می تواند ما را تنقیح مطالب موجود در منابع گرانقدر اسلامی یاری نماید. از زمان پیامبر اکرم (ص) افرادی سعی داشتند تا مطالب نادرست و اسرائیلی را وارد منابع و مفاهیم اسلامی کنند و از این رو با نهی حضرت روبه رو شدند و در زمان حیات ایشان؛ مجال ظهور و فعالیت گسترده را پیدا نکردند اما پس از رحلت پیامبر (ص) شرایط سیاسی و اجتماعی به وجود آمده مجال مناسبی برای ناقلان اسرائیلیات مانند کعب الاحبار و وهب بن منبه و فراهم ساخت. علامه عسکری معتقدند گفته های این راویان نه تنها در منابع و مصادر حدیثی، تاریخی و تفسیری عامه نفوذ کرده، بلکه از آنجا به پاره ای از مصادر علمی و تاریخی، تفسیری و مکتب اهل بیت (ع) نیز پا نهاده است اما از آنچه که در مکتب اهل بیت (ع) اصول و مبنای اولیه بر تحقیق است؛ لذا در احادیث فقهی تحقیقات دقیق و همه جانبه انجام می شود اما این تحقیقات کمتر در روایات، اخلاقی تفسیری و اخلاقی و... صورت گرفته است. لذا گه گاه؛ در گوشه کنار چنین کتبی؛ جعلیات دشمنان اسلام دیده می شود. این افراد در غالب تازه مسلمانانی که مورد توجه صحابه و تابعین بودند توانستند بسیاری از مطالب خرافی را به شکل نقلهای تفسیری به ویژه در حوزه قصص قرآنی به منابع تفسیری اضافه کنند. از همان ابتدا واکنش اهل بیت (ع) و بسیاری از یاران با وفا و آزاد مرد ایشان؛ کوبنده بود. اما نکته حائز اهمیت آن است که متاسفانه میزان اثرپذیری منابع تاریخی تفسیری و حدیثی از این نقلها وسیع بوده و ردپای آن تا عصر حاضر در منابع مشهود است.

کلیدواژه ها:

روایات تفسیری ، اسرائیلیات ، منابع تفسیری ، تفسیر شیعی ، تفسیر ماثور