ماهیت حقوقی دیات و ارش از منظر فقه و حقوق اسلامی در ایران

قاعده 'لاضر و لا ضرار' اسلام تاثیر زیادی بر حقوق جزایی ایران دارد. به موجب این قاعده، حق هر گونه آسیب جانی و مالی به دیگران از همه افراد سلب شده است علیرغم وجود چنین قوانینی طبیعی است که همه افراد هم مقید به اجرای مقررات نباشند؛ دیده می شود خساراتی عمد یا غیر عمد به افراد وارد شود. موضع مقامات قانونی در قبال چنین خساراتی چیست؟ اگر آسیبی به شخص دیگر چه عمدی چه غیر عمدی وارد شود، فرد ملزم به جبران آن خسارت است. در مبحث آسیب های جسمی، مساله قصاص و دیه مطرح می شود. قصاص به مقابله مثل آسیب در جرایم عمدی تعبیر می شود. به عنوان مثال اگر کسی عمدا آسیبی به چشم شخص دیگر وارد نمود، شخص مقابل از حق قصاص این آسیب با صدمه زدن به گوش فرد برخوردار است. در مواقع جرایم غیر عمدی، بحث دیه مطرح می شود. دیه جبران خسارت بدنی با پرداخت مالی است. یکی از مهمترین مجازات جرایم در قانون جزایی دیه است. براساس ماده ۴۸۸ قانون مجازات اسلامی دیه مقدار مال معین است که شرع اسلام برای جبران جنایات غیر عمدی، شبه عمد، خطای محض و جنایت عمدی (اگر قاضی اجرای حکم قصاص را عملی نداند) و نقص عضو مشخص می کند. اگر در شرع، میزان جبران خسارت مشخص شده باشد، دیه نامیده می شود؛ اگر این مقدار خسارت پرداخت تعیین نشده باشد از اصطلاح 'ارش' استفاده می شود. یکی از مهمترین مباحث مشترک میان فقه جزایی و حقوق کیفری ایران مبحث دیات است. نظر به اهمیتی که امروزه عرف جامعه برای مقوله زیبایی قایل هستند زیان وارد بر آن زیان مستقلی محسوب می شود که صرف نظر از صدمه به جسم انسان، آثار مالی و غیر مالی متعددی برای زیان دیده به وجود می آورد. گاهی امکان اشتغال در مشاغل معینی به واسطه این زیان از زیان دیده سلب می شود و این علاوه بر خسارت های مربوط به هزینه های درمان است. در کنار این خسارت های مالی درد و رنج از دست دادن لذات زندگی و اختلالات عصبی مهم ترین عناوین زیان معنوی هستند که در اثر ورود صدمه به زیبایی فرد به وجود می آید. مسئله اصلی پژوهش پیش رو آن است که آیا زیان وارد بزه دیده می تواند به عنوان یک زیان مستقل در نظر گرفته و به تبع جبران شود. اگر این طور باشد با وجود نهاد دیه در نظام حقوقی ما و تمام مباحثی که راجع به خسارات مازاد بر دیه مطرح بوده و هست زیان وارد بر بزه دیده که در اثر صدمه به بدن ایجاد می شود چه وضعی خواهد داشت و ارزیابی آن چگونه خواهد بود. به نظر می رسد با توجه به ماهیت و اهمیت کنونی زیان به زیبایی و به خصوص امکان اعاده زیان دیده به حالت سابق که ضرورت آن از متون فقهی هم قابل برداشت است، مطالبه این خسارات و جبران آن ها دور از ذهن نیست. ضمنا راهکارهایی برای ارزیابی وجود دارد که در خسارات مالی و معنوی تواند متفاوت باشد. فقها دیه را مالی دانسته اند که به سبب جنایت بر نفس یا عضو کسی وارد شده و ارش در کلام فقها عبارت از مالی است که در ازای نقص مضمون در مال یا بدن قرار گیرد و مبدل آن شود و شارع برای آن میزانی تعیین نموده باشد. اصولا قصاص تقدم دارد بر پرداخت دیه و قتل عمد در درجه اول موجب قصاص است ولیکن با رضایت ولی دم و قاتل می تواند به مقدار دیه کامل یا به کمتر از دیه کامل یا حتی به زیادتر از دیه کامل تبری شود. می واژگان کلیدی: دیات، قصاص، حقوق اسلامی، جبران خسارت، تعیین ارش، ایران

کلیدواژه ها:

دیات ، قصاص ، حقوق اسلامی ، جبران خسارت ، تعیین ارش ، ایران