ارزیابی و بازطراحی میادین و فضاهای عمومی شهر ایلام با تاکید بر حفظ و ارتقای هویت فرهنگی و معماری بومی

فضاهای عمومی شهری به عنوان صحنه های اصلی تعاملات اجتماعی، هویت و فرهنگ یک شهر را بازتاب می دهند و در شکل دهی به تجربه زیست شهری نقشی کلیدی ایفا می کنند. در شهر ایلام، با پیشینه تاریخی، غنای فرهنگی و معماری بومی خاص، این فضاها علاوه بر کارکردهای فیزیکی، بار معنایی و هویتی قابل توجهی دارند. با این حال، تغییرات سریع در الگوهای توسعه شهری، گرایش به طرح های مدرن بدون بومی سازی، و استفاده از مصالح و سبک های غیرمتناسب با اقلیم و فرهنگ محلی، سبب شده است بخشی از هویت فرهنگی در میادین و فضاهای عمومی شهر به تدریج کمرنگ گردد. تحقیق حاضر با هدف ارزیابی وضعیت موجود و بازطراحی این فضاها بر اساس اصول هویت محور، تلاش دارد شکاف میان کارکرد اجتماعی و ارزش های زیبایی شناختی–فرهنگی را کاهش دهد و الگویی عملی برای شهرداری و سرمایه گذاران محلی ارائه نماید.در این مقاله ابتدا چارچوب نظری هویت شهری تبیین می شود؛ رویکردی که ابعاد کالبدی (معماری و منظر)، مصالح (با توجه به در دسترس بودن منابع محلی)، و رفتارهای فرهنگی–اجتماعی در استفاده از فضاها را دربرمی گیرد. سپس با رویکرد مطالعات میدانی، مجموعه ای از میادین شاخص و فضاهای عمومی پررفت وآمد شهر ایلام مورد بررسی قرار می گیرند. ارزیابی ها شامل تحلیل بصری، ارزیابی تناسب عملکردی، میزان انعکاس عناصر بومی در طراحی، و سنجش رضایت مندی شهروندان نسبت به کیفیت و هویت این فضاها است. ابزار گردآوری داده ها ترکیبی از پرسشنامه ساختاریافته، مصاحبه نیمه ساختاریافته با معماران و مدیران شهرداری، و مشاهده مستقیم رفتارهای کاربری شهروندان در ساعات مختلف روز خواهد بود.نتایج ارزیابی میدانی نشان می دهد بخش قابل توجهی از میادین و فضاهای عمومی موجود، در حوزه مصالح مصرفی و جزئیات معماری، با الگوهای بومی همخوانی محدود دارند. به ویژه، استفاده از مصالح مدرن وارداتی که با اقلیم گرم خشک تابستان و سرد زمستان ایلام سازگار نیست، کاهش کیفیت فیزیکی و عمر سازه ها را در پی داشته است. از نظر الگوهای رفتاری، فضاهای عمومی ای که در طراحی آن ها عناصر سنتی، سایه اندازهای بومی، یا نشانه های فرهنگی به کار رفته، نسبت به نمونه های فاقد این ویژگی ها، تعامل اجتماعی و حضور مستمر شهروندان بیشتری را تجربه می کنند. همچنین مشخص شد که برخی میدان ها فاقد مسیرهای مناسب پیاده روی، فضاهای نشستن، یا تنوع کاربری های اطراف هستند که باعث کاهش کارکرد اجتماعی و اقتصادی آن ها شده است.بر اساس تحلیل داده ها، الگوی پیشنهادی بازطراحی شامل سه محور اصلی است:۱. احیای عناصر کالبدی بومی نظیر استفاده از قوس ها، نقش پردازی سنتی، و مصالح سنگی یا آجری با رنگ های گرم که با بافت تاریخی و حس مکان سازگار باشد.۲. بهینه سازی کارکرد اجتماعی–اقتصادی از طریق افزودن کاربری های جذب کننده شهروندان (مانند بازارچه های محلی، فضاهای فرهنگی و رویدادی) و طراحی مسیرهای ارتباطی پیاده و دوچرخه با امکان دسترسی ایمن و راحت.۳. تقویت منظر و سبزینگی متناسب با اقلیم با کاشت گونه های بومی مقاوم به خشکی و استفاده از آب نماها یا المان های اقلیمی برای تعدیل دما و ارتقای کیفیت حضور در فضا.این الگو نه تنها بر هویت فرهنگی و معماری بومی تاکید دارد، بلکه با رویکرد عملکردی می کوشد تا فضاهای عمومی به کانون های پویای تعامل، تبادل اقتصادی، و بازنمایی ارزش های اجتماعی بدل شوند. نتیجه گیری تحقیق نشان می دهد که رویکرد هویت محور در طراحی و بازآفرینی نه تنها جنبه زیبایی شناختی و تعلق مکانی را تقویت می کند، بلکه موجب بهبود شاخص های استفاده روزمره و افزایش مشارکت اجتماعی در حفظ و ارتقای کیفیت فضا می شود.با توجه به محدودیت های تحقیق (مانند زمان بندی پروژه و دسترسی محدود به برخی اسناد شهرداری)، پیشنهاد می شود در آینده مطالعات تطبیقی با سایر شهرهای دارای پیشینه فرهنگی مشابه اجرا گردد و اثرات اقتصادی ناشی از احیای هویت محور فضاهای عمومی نیز در قالب مدل های سرمایه گذاری و بازگشت سرمایه بررسی شود. این رویکرد می تواند به شهرداری ایلام و دیگر شهرها کمک کند تا با تلفیق سنت و نوآوری، فضاهای عمومی را به بستری پایدار و پویا برای نسل های آینده تبدیل کنند.

کلیدواژه ها:

هویت شهری ، معماری بومی ، بازآفرینی فضاهای عمومی ، میادین شهری ، مصالح محلی ، منظر شهری ، تعامل اجتماعی ، شهرداری ایلام