از غروب تیسفون تا طلوع تهران: پیامدهای اجتماعی-سیاسی رویدادهای اقلیمی خشک در ایران

در طول تاریخ، همیشه دگرگونی های آب وهوایی و محیطی محرک نیرومندی برای بسیاری از جنبش های اجتماعی، به منظور سازگاری و حفظ بقا بوده اند. این پژوهش با هدف کلی بررسی ارتباط تنش های عمده ی اجتماعی-سیاسی با رویدادهای اقلیمی خشک، قصد دارد درباره ی تاثیرپذیری انسان از اقلیم طی دوران اسلامی بحث کند. به این منظور، برای بازسازی اقلیم ۱۵۰۰ سال گذشته، نتایج تعدادی از پژوهش های دیرین اقلیم با وضوح بالا در خاورنزدیک و آسیای مرکزی ارائه می شوند و در ادامه، با توجه به زمان وقوع رویدادهای خشک، مهم ترین رخدادهای اجتماعی-سیاسی ایران از انحطاط و فروپاشی امپراتوری ساسانی تا آغاز سلسله ی قاجار بررسی می گردند. پرسش اصلی درباره ی پیوند احتمالی وقایع مهم تاریخی با رویدادهای اقلیمی است. بر اساس پژوهش های دیرین اقلیم، از اواسط هزاره ی اول میلادی تا اواسط سده ی نوزدهم میلادی دو دوره ی طولانی مدت کاهش انرژی خورشیدی به وقوع پیوسته که منجر به بروز رویدادهای سرمایشی شده است. دوره ی اول، موسوم به سرمایش اوایل قرون وسطی و دوره ی دوم، با عنوان عصر یخبندان کوچک شناخته می شود. بین این دو رویداد، دوره ی گرمایش قرون وسطی رخ داده است. این تغییرات اقلیمی با افزایش فراوانی و شدت خشک سالی ها بر تعادل و نظم اجتماعی-سیاسی جوامع اثرگذاشته و عواقبی همچون قحطی، مهاجرت، اپیدمی و افزایش خشونت را در پی داشته اند. این بررسی نشان می دهد، یکی از مهم ترین چالش های تاریخی ایران هجوم مکرر قبایل کوچرو-گله دار آسیای مرکزی در دوره های سرد و خشک بوده است. به نظر می رسد، در دوره های پرتنش تغییر اقلیم، حکومت های ایرانی توان مدیریتی و تسلط خود بر اوضاع را از دست داده بودند.

کلیدواژه ها:

دوران اسلامی ، دیرین اقلیم ، رویداد اقلیمی خشک ، آسیای مرکزی ، خاورنزدیک