بازخوانی انتقادی رساله خواجه کلان خراسانی در بستر ادبیات موسیقایی عصر صفوی

رساله موسیقی خواجه کلان خراسانی یکی از متون مختصر، اما مهم در سنت موسیقی نویسی فارسی دوره صفوی محسوب می شود که احتمالا در اواسط این دوره و در عهد سلطنت شاه عباس اول تالیف شده است. مولف اثر در تمامی نسخه های شناخته شده با عنوان «خواجه کلان خراسانی» معرفی شده، اما هویت دقیق او تاکنون به درستی روشن نشده است. در این پژوهش با رویکردی توصیفی-تحلیلی و بهره گیری از راهبرد استقرایی، نخست با استناد به منابع تذکره ای، تراجم و فهرست های کتابخانه ای، تلاش شده تا مولف اثر در میان رجالی که عنوان «خواجه کلان» داشته اند، شناسایی شود. سپس بر پایه نسخه مصحح و چاپ شده رساله، مهم ترین مضامین و ویژگی های موسیقایی و فراموسیقایی متن مورد تحلیل قرارگرفته است. یافته ها حاکی از آن است که رساله در برخی تعاریف به برداشتی آوازی در موسیقی توجه دارد. قابل ذکر است که خواجه کلان انگیزه خود از آموختن دانش موسیقی را کمک به بهبود حفظ و تلاوت کلام الهی دانسته است؛ انگیزه ای که از پیوند ژرف میان موسیقی و تربیت دینی حکایت دارد. همچنین، نگارش این رساله بنا به درخواست یکی از دوستان او صورت گرفته است. رساله در عین برخورداری از مزایایی همچون تعریف موجز و لغوی برخی اصطلاحات، با ابهاماتی اساسی درباره مولف و منابع اطلاعاتی مواجه بوده که تحلیل جامع آن را با محدودیت هایی همراه ساخته است. همچنین، مقایسه این رساله با متون هم عصر مانند بهجت الروح، شباهت هایی در ساختار مدال و تفاوت هایی در نام گذاری گوشه ها نشان می دهد.

کلیدواژه ها:

رساله موسیقی ، خواجه کلان خراسانی ، رجال دوره صفوی ، رسالات موسیقی ، موسیقی عصر صفوی