از نگاه عربی: متفکران معاصر ایران و جهان عرب (۲) محمد عماره: از مارکسیسم تا سلفی گری

محمد عماره (۱۹۳۱ ۲۰۲۰) از پرکارترین و برجسته ترین متفکران معاصر مصری و از چهره های تاثیرگذار در اندیشه اسلامی قرن بیستم بود. او همه مقاطع تحصیلی را در دانشکده دارالعلوم دانشگاه قاهره به انجام رساند: در سال ۱۹۵۶ کارشناسی زبان عربی و علوم اسلامی، در سال ۱۹۷۰ کارشناسی ارشد علوم اسلامی با گرایش فلسفه اسلامی، سرانجام در سال ۱۹۷۵ دکتری خود را در همان رشته گرفت. او کوشید تا میان اسلام و مفاهیم جدیدی چون آزادی و عدالت اجتماعی و مردم سالاری پیوند برقرار کند؛ ولی زندگی فکری او مسیری پیچیده و پرفرازونشیب را طی کرد. عماره در جوانی با اندیشه های چپ و مارکسیستی آشنا شد، سپس به «چپ اسلامی» گرایش یافت و در دهه های بعد، به مرور به سنت گرایی سلفی نزدیک شد. او در دوره میانی اندیشه هایش، بر این باور بود که اسلام دینی تمدن ساز و دربردارنده ظرفیت های نوگرایانه است. از مهم ترین دغدغه های فکری اش در این دوره، دفاع از عقلانیت اسلامی و بازخوانی تراث با نگاه نقادانه و بازسازی مفهوم امت بود. او در نوشته هایش با رویکردی آشتی جویانه میان سنت و تجدد، می کوشید تصویر تازه ای از اسلام در برابر چالش های مدرنیته ارائه دهد. با این حال، در سال های پایانی عمر، رویکرد او محافظه کارانه تر شد و درنهایت در ایستگاه سلفی گری تمام عیار و خشونت بار لنگر انداخت. به نظر می رسد این تحول، نه روندی طبیعی از رشد و تعمیق، بلکه نوعی «ترقی معکوس» بود: مهاجرت از عقلانیت به تعصب و از تفکر باز و اصلاح گرایانه به نوعی تصلب اعتقادی. عماره در سال های پایانی عمر، در کنار دفاع بی قید و شرط از جریان های اسلام گرای تندرو، نظیر اخوان المسلمین و داعش، به مخالفت با اندیشه های عقل گرایانه پرداخت و با وجود تسلط وسیعش بر تراث اسلامی و استقلال حرفه ای اش از نهادهای رسمی، نوشته های اخیر او اغلب با زبان جدلی و گاه تکفیری همراه بود. او همچنین با وجود آشنایی عمیق با میراث فکری پیروان اهل بیت، هجومی تند و نامعقول را همچون سلفیان علیه اندیشه های شیعیان آغازید و افزون بر سخنرانی های متعدد، در این خصوص چندین کتاب سیاه کرد. از آثار مهم محمد عماره می توان به اسلامی سازی معرفت، ابن رشد میان غرب و اسلام، و محمد عبده: تجدید دنیا با تجدید دین نام برد. در مقاله حاضر، استاد عبدالجبار رفاعی مراحل مختلف فکری محمد عماره را بررسی و نقد کرده است. این مقاله با کسب اجازه از مولف به فارسی گردانیده شده است.

کلیدواژه ها:

محمد عماره ، عبدالجبار رفاعی ، اسلامی سازی معرفت ، سلفی گری ، اندیشه اسلامی معاصر