یادداشت های لغوی و ادبی (۵) نکاتی درباره فارسیات ابونواس

در این یادداشت که برگرفته از رساله کارشناسی ارشد اینجانب (طبیب زاده، ۱۴۰۴) است، به بررسی منشا اصطلاح «فارسیات» (یعنی متون عربی ای که در آنها از عناصر واژگانی فارسی و برخی زبان های ایرانی دیگر جهت برجسته سازی در متن استفاده می شود) پرداخته ام و نکاتی را پیرامون فارسیات منظوم طرح کرده ام. در بخش اول یادداشت، بحث می کنم که استفاده از لفظ «فارسیه/ فارسیات» برای اشاره به متونی که در آنها عناصر واژگانی فارسی و برخی زبان های ایرانی دیگر چون فارسی میانه و سغدی در ضمن عبارات عربی درج شده، در متون قدیم عربی و فارسی شاهد ندارد و اصطلاح مذکور بسیار متاخر است. به باور نگارنده، این اصطلاح را نخستین بار مجتبی مینوی (۱۳۳۳) وضع کرد و پس از او آن چنان در تحقیقات محققان ایرانی و غربی درباره ابونواس جاافتاد که منشا آن فراموش شد؛ به گونه ای که گویی که این اصطلاح از زمان خود ابونواس در عربی رایج بوده است. همچنین براساس تقریرات استاد علی اشرف صادقی، تصریح می کنیم که در فارسیات، عناصر واژگانی آمیخته به عبارات عربی صرفا ریشه «فارسی» (به معنی «فارسی دری») ندارد و در این متون، لغاتی از زبان های ایرانی دیگر همچون پهلوی و سغدی نیز درج شده است؛ بنابراین «فارسیات» یعنی متون عربی آمیخته به عناصر واژگانی ماخوذ از زبان ایرانیان (گفتنی است که در متون عربی کهن و متون فارسی متاثر از آن منابع عربی نیز، لفظ «فارسیه» می تواند دلالت به مطلق زبان ایرانیان داشته باشد و لزوما به معنای فارسی دری نیست). به عبارت دیگر، می توان گفت که «فارسیات» را باید به معنای «ایرانیات» دانست که البته لفظ اخیر، افزون بر ویژگی زبان شناختی این اشعار، اغراض و مضامین آنها را هم به روشنی بیان می کند. در بخش دوم یادداشت، به بررسی انواع فارسیات منظوم پرداخته ام و انطباق این نوع در شعر عربی و نیز برخی نمونه های مشابه در ادب فارسی را با مفهوم جهانی شعر آمیخته یا شعر ماکارونی (macaronic poetry) نشان می دهم؛ همچنین از برخی اغراض شاعران فارسیه سرا در سرودن این نوع شعر و برخی فواید این اشعار در مطالعات تاریخ زبان و فرهنگ ایرانی بحث می کنم. نگارنده امیدوار است بتواند بحث حاضر را در شماره های آتی پی بگیرد و متن مصحح برخی فارسیات نویافته و مهم ابونواس را به همراه توضیحاتی درباره آنها، از رساله کارشناسی ارشد خود استخراج و ارائه کند.

کلیدواژه ها:

فارسیات ، ابونواس ، فارسیات ابونواس ، شعر عربی ، شعر فارسی ، فارسی در عربی ، تاریخ زبان فارسی ، زبان شناسی تاریخی ، زبان شناسی تاریخی فارسی ، زبان شناسی تاریخی عربی