المستخلص: لغت نامه ای کهن از قرآن مجید

مقاله حاضر به معرفی، تحلیل و بررسی کتاب المستخلص اثر ابوالفضل (یا ابوالعفه) حافظ الدین کبیر محمد بن محمد بن نصر بخاری (متوفی ۶۹۳ق) می پردازد؛ اثری که یکی از مهم ترین فرهنگ های لغات قرآنی به زبان فارسی در سده های میانه اسلامی به شمار می رود. این فرهنگ بر اساس ترتیب سوره های قرآن تنظیم شده و واژگان دشوار هر سوره را به فارسی روان و ساده معنی کرده است. افزون بر ترجمه، نویسنده به نکات ادبی، نحوی و صرفی پرداخته و گاه اطلاعاتی در مورد وجه تسمیه سوره ها، شمار آیات و مشتقات لغوی ارائه داده است. نگارنده ابتدا به پیشینه فرهنگ نویسی قرآنی به زبان فارسی از قرن پنجم تا هشتم هجری می پردازد و چهار شیوه رایج در ترتیب گذاری مدخل ها را معرفی می کند. سپس زندگی نامه علمی و اجتماعی مولف با استناد به منابع تاریخی و تراجم معتبر بازسازی شده است. بخش اصلی مقاله به معرفی ویژگی های زبانی و لغوی اثر اختصاص دارد؛ از جمله ثبت صورت های کهن واژگان فارسی، تغییرات آوایی و کاربردهای نادر امروزین. نمونه هایی از معادل های فارسی برای واژه های عربی و توضیح حروف مقطعه نیز ذکر شده است. نویسنده همچنین فهرستی مفصل از نسخه های خطی شناخته شده المستخلص ارائه کرده و آنها را از نظر تاریخ کتابت، محل نگهداری، ویژگی های خط و حاشیه نویسی توصیف می کند. این فهرست شامل نسخه های کهن سده هشتم هجری (مانند نسخه ایاصوفیه ۷۱۰ ق و نسخه گنج بخش ۷۲۲ ق) تا نسخه های متاخر سده یازدهم است. در ادامه، تلخیص هایی که از این کتاب تهیه شده، از جمله خلاصه المستخلص و نیز چاپ های مهم معاصر آن معرفی می شود. همچنین نسبت و تفاوت این اثر با کتاب های هم دوره به ویژه خلاصه جواهرالقرآن اثر ابوبکر ملتانی، بررسی و تفاوت در ترتیب سوره ها و شمار مدخل ها تبیین شده است. نتیجه مقاله نشان می دهد که المستخلص افزون بر ارزش دینی و قرآنی، منبعی بی بدیل برای پژوهش های زبان شناسی تاریخی و مطالعه فارسی قرآنی در سده های میانه است. این اثر با بهره گیری از فارسی معیار آن روزگار و ثبت اشکال کهن و گاه منسوخ واژگان، برای محققان حوزه زبان و ادبیات فارسی، علوم قرآنی و نسخه شناسی اهمیت مضاعف دارد.

کلیدواژه ها:

المستخلص ، حافظ الدین کبیر بخاری ، فرهنگ لغات قرآن ، نسخه شناسی ، لغت نامه های کهن ، زبان فارسی میانه اسلامی