شبیه نامه منصور حلاج: حکمت عرفانی در قامت نمایش آئینی ایرانیان

شبیه نامه منصور حلاج که گاهی هنگام بحث از اندیشه عرفانی مستتر در مجالس تعزیه در پژوهش های پیرامون این نمایش سنتی- آئینی به آن اشاره می شود از مجالسی است که نسخه ای از آن در کتابخانه واتیکان نگاهداری می شود و مطالعه دوباره آن از منظر حکمت عرفانی ابتدا به دلیل اهمیتی که این مجلس در نشان دادن ظرفیت های موجود در شبیه خوانی دارد و سپس به این جهت که مجلس منصور حلاج نشان از تحولاتی دارد که با تنوع مضامین دوران اوج تعزیه اواسط عصر قاجار در این گونه از نمایش پدید آمده بود، از اهمیت به سزایی برخوردار است. از این مطالعه که با بهره بردن از نظرات متفکرینی چون هانری کربن در باب حکمت عرفانی ایرانی و اسلامی و همچنین نظریاتی پیرامون ساختار قصص و نمایش های شرقی و ایرانی انجام پذیرفته است درنهایت درمی یابیم که: این مجلس نیز چون بسیاری از متون تعزیه در قصه، موضوع، مضمون، شخصیت پردازی و زبان مدیون ادبیات ایران زمین بوده و به دلیل تاثیر بدون تردید اساطیر و حکمت عرفانی در شکل گیری و تداوم بینش اساطیری و عرفانی ایرانیان در آن که در تمامی اجزاء و عناصر مجلس موردمطالعه حضور و نمودی غیرقابل انکار یافته اند، اساسا نمایشی اساطیری و عرفانی به شمار می آید، نمایشی که ضمن صحه نهادن بر غلبه نهایی خیر بر شر و حق بر باطل در طول اعصار، حق جویی و عدالت دوستی ایرانیان را به تصویر می کشد و تاثیر اندیشه ایرانی نه فقط در «محتوای» مجلس، که در شکل، ساختمان و ساختار متن و الگوهای تکرارشونده در آن نیز کاملا هویداست، چنانکه دارا بودن ساختاری «زنجیرمانند»، استفاده از الگوهای سفر، طی طریق و گذر از وادی هایی که موجب تعالی رهرو و مخاطب خواهد بود؛ چون رمزی از مصائبی که بشر از ابتدای خلقت و جدایی و ترک عالم مینوی تا به پایان جهان و بازگشت دوباره به اصل و مبدا خود با آن دست بر گریبان است و سیر و سلوکی که سفر پررمزوراز مرغان در منطق الطیر را تداعی می سازد و در فقره های پایانی مجلس «شهادت منصور حلاج» و طی طریق شبیه خوانان شمس و مولانا به کار گرفته شده است، شواهدی بر این مدعا هستند. ضمنا بهره برداری از سنت های ادبی و به ویژه شعر کلاسیک فارسی در مجلس موردبررسی علاوه بر افزایش توان مجلس با قرار دادن شعر غنایی در خدمت شعر نمایشی، به سبب آشنایی ذهنی مخاطب با این اشعار، باعث ایجاد ارتباطی بهتر با اثر نیز می شود.

کلیدواژه ها:

شبیه نامه منصور حلاج ، عرفان ، هانری کربن ، ساختار ، روایت شرقی