فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی و بازخوانی مفهوم انسان مطلوب

فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی، به منزله ی دستگاهی معرفت شناختی و انسان شناختی، تلاشی است برای تبیین غایت و معنای تربیت بر اساس نظام توحیدی و جهان بینی قرآن محور. در این دستگاه، تعلیم و تربیت نه فرایندی صرفا انتقالی یا اکتسابی، بلکه سیر وجودی انسان از نقص به کمال، و از محدودیت های مادی به مراتب قرب الهی تلقی می شود. بازخوانی مفهوم «انسان مطلوب» در این بافت، مستلزم شناخت دقیق مبانی فلسفی، خاصه برداشتی که اسلام از انسان، عقل، اراده، آزادی، و غایت زندگی دارد. «انسان مطلوب» در فلسفه تربیت اسلامی، نه انسان صرفا عالم یا شاغل، بلکه انسان متوازن و متعالی است؛ انسانی که در نسبت با خدا، خود، و دیگران، به مقام خلافت الهی می رسد و به تحقق کرامت، عدالت و عبودیت آگاهانه دست می یابد.در این چارچوب، تعلیم و تربیت اسلامی به مثابه نظامی هنجاری-ارزشی، معطوف به پرورش «انسان مومن آزاد» است؛ انسانی که عقلانیت و ایمان را در وحدت وجودی خویش جمع می کند. بازخوانی انسان مطلوب در این فلسفه، مستلزم عبور از قرائت های تقلیل گرایانه ای است که انسان را در سطح رفتار دینی یا کارکرد اجتماعی محدود می کنند و غایت تعلیم را به مهارت یا اطاعت فرو می کاهند. این رویکرد فلسفی با تاکید بر توحید، فطرت، و کرامت انسان، بنیاد تربیت را بر رشد همه جانبه ی عقل، قلب، و عمل استوار می سازد؛ به گونه ای که تعلیم و تربیت به فرایند تحقق وجود انسانی تبدیل می شود، نه به ابزار سازگارسازی فرد با نظام اقتصادی یا سیاسی.به بیان دقیق تر، فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی، در پیوند با سنت های فلسفی و عرفانی اسلام، به بازتعریف «انسان مطلوب» در افق هستی شناسی الهی می پردازد؛ از دید این فلسفه، انسان مطلوب کسی است که با خودآگاهی وجودی، در مسیر تکلیف، تزکیه، و تفکر، به مرتبه ی خلاقیت اخلاقی و مسئولیت اجتماعی دست می یابد. در این معنا، تربیت اسلامی در برابر تربیت سکولار، نظامی معنایی است که غایت آن نه تولید دانش یا قدرت، بلکه تحقق حکمت و قرب است. بنابراین، فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی، در مقام بازخوانی انسان مطلوب، تلاشی برای هم پیوندی حقیقت، ارزش، و عمل تربیتی و برای احیای فهمی از انسان به مثابه موجودی تربیت پذیر جهت خیر و کمال مطلق است.از این منظر، مسئله ی انسان مطلوب در فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی، مسئله ای وجودی و اخلاقی است که تعیین کننده ی تمامی جهت گیری های برنامه ریزی آموزشی و تربیتی است؛ زیرا هرگونه طراحی نظام تربیتی، بدون تبیین تصویری از انسان مطلوب، در خلا فلسفی عمل می کند. بازگشت به این پرسش بنیادی، می تواند زمینه ی تحول بنیادین در تعلیم و تربیت ایران را فراهم سازد؛ تحولی که از جایگاه انسان الهی، نه ابزار توسعه، بلکه فاعل خودآگاه و معناجو آغاز می شود. بدین سان، تعلیم و تربیت اسلامی در عصر حاضر، وظیفه دارد تا انسان را از انفعال معرفتی و از خودبیگانگی فرهنگی به سوی خودآگاهی، خودسازی، و خداشناسی رهنمون سازد؛ و فلسفه تربیت اسلامی، زبان نظری این گذار تربیتی است.

کلیدواژه ها:

فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی ، انسان مطلوب ، کرامت انسانی ، غایت تربیت ، فطرت ، خلافت انسان ، توحید ، عقلانیت ایمانی ، تزکیه و خودسازی ، تربیت اخلاقی-عرفانی ، هویت انسانی در تربیت اسلامی ، تحول بنیادین آموزش و پرورش ، معنای تربیت ، انسان شناسی فلسفی اسلام