تبیین اثربخشی مفهوم نماد ماهی در سفالینه های دوران سلجوقی ایران و فاطمیان مصر

پژوهش حاضر با هدف تبیین و تحلیل اثربخشی مفهوم نماد ماهی در سفالینه های دوران سلجوقی ایران و فاطمیان مصر انجام شده است. این مطالعه با رویکرد تحلیلی-تطبیقی و با بهره گیری از داده های باستان شناسی، منابع مکتوب و تحلیل های نمادشناسانه، به بررسی لایه های معنایی و تصویری نقش ماهی در سفالگری این دو تمدن پرداخته است. نتایج نشان می دهد که نقش ماهی در هر دو فرهنگ، فراتر از یک عنصر تزئینی، حامل مفاهیمی چون حیات، آب، باروری، برکت و حتی حفاظت است. در سفالینه های سلجوقی ایران، نقش ماهی عمدتا با فرم های هندسی و انتزاعی و گاه در ترکیب با سایر جانوران، بازتاب دهنده پنداره های اسطوره ای و عرفانی با محوریت طبیعت و جهان بینی ایرانی است. در مقابل، در سفالینه های فاطمی مصر، ماهی با واقع گرایی و جزئیات بیشتر، به عنوان نماد زندگی، پاکی و خوش یمنی و در پیوند با سنت های مصر باستان و باورهای اسلامی جایگاه ویژه ای یافته است. دغدغه اصلی پژوهش، تبیین جایگاه و تفاوت های نمادپردازی ماهی و عوامل موثر بر شکل گیری این تفاوت ها است. پژوهش با رویکرد چندرشته ای و استفاده همزمان از داده های باستان شناسی، هنرشناسی و نمادشناسی، امکان تحلیلی عمیق تر و جامع تر از نقش نماد ماهی در هنر اسلامی را فراهم آورده است. دستاورد اصلی پژوهش، روشن ساختن این نکته است که اگرچه روایت بصری و معنایی نماد ماهی در این دو فرهنگ مسیر متفاوتی را پیموده، اما در هر دو، ماهی به عنوان پلی میان جهان مادی و معنوی و بازتاب دهنده ارتباط عمیق انسان با آب، طبیعت و باورهای ژرف، جایگاهی ماندگار یافته است. این مطالعه همچنین بر اهمیت توجه به زمینه های فرهنگی، اقلیمی و اسطوره ای در تحلیل نمادها در هنر سفالگری تاکید می کند.

کلیدواژه ها:

نماد ، ماهی ، سفالینه ، فاطمیون مصر ، سلجوقیان ایران