بررسی دلایل فرسودگی شغلی معلمان پایه ابتدایی و راههای مقابله با آن.

فرسودگی شغلی (Burnout) یکی از پدیده های رایج و نگران کننده در مشاغل انسانی، به ویژه در حوزه آموزش و پرورش است. در میان معلمان این مشکل در پایه ابتدایی نمود بیشتری دارد؛ چراکه معلمان این مقطع در خط مقدم تعلیم و تربیت کودکان قرار دارند و مسئولیت پرورش، شخصیت مهارتها، نگرشها و دانش بنیادین دانش آموزان را بر عهده دارند این نقش مهم و حساس فشارهای عاطفی و ذهنی زیادی را بر دوش آنها میگذارد به ویژه در شرایطی که با محدودیتهای منابع کمبود حمایتهای سازمانی و انتظارات فزاینده والدین و مدیران روبه رو هستند. در چنین فضایی بسیاری از معلمان احساس خستگی مفرط نارضایتی شغلی، بی معنایی در کار و کاهش عزت نفس حرفه ای را تجربه میکنند؛ که این مجموعه از واکنشها با عنوان فرسودگی شغلی" شناخته میشود پدیده ای که اگر به موقع شناسایی و مدیریت نشود میتواند منجر به افت عملکرد معلم، تضعیف فرآیند یاددهی-یادگیری ترک شغل و حتی بروز اختلالات جسمی و روانی جدی شود. فرسودگی شغلی مفهومی سه بعدی دارد که شامل خستگی عاطفی مسخ شخصیت (Depersonalization) و کاهش احساس موفقیت فردی است. خستگی عاطفی، حالتی است که فرد به دلیل کار مداوم با دانش آموزان و فشارهای شغلی احساس تهی بودن و خستگی روحی میکند مسخ شخصیت به معنای ایجاد نگرش منفی یا بی احساس نسبت به دانش آموزان و همکاران است؛ و در نهایت کاهش احساس موفقیت فردی باعث میشود معلم احساس کند توانایی انجام موثر وظایف خود را از دست داده است. در این پژوهش هدف آن است که ریشهها و عوامل بروز این پدیده در میان معلمان ابتدایی شناسایی شود و بر اساس یافتهها راهکارهایی برای پیشگیری و مقابله با آن ارائه گردد عوامل موثر بر فرسودگی شغلی را میتوان در سه دسته اصلی تقسیم بندی کرد، فردی سازمانی و اجتماعی. در بخش عوامل فردی، عواملی چون نداشتن مهارتهای مقابله با استرس کمال گرایی افراطی ضعف در خود تنظیمی هیجانی و نبود اعتماد به نفس حرفه ای دیده میشود برخی معلمان ابتدایی به دلیل حجم بالای کار کمبود زمان برای استراحت یا برنامه ریزی، شخصی یا شرایط خانوادگی و اقتصادی سخت، در معرض تنشهای مزمن قرار میگیرند که مستقیما منجر به فرسودگی میشود. در بعد سازمانی، محیط کاری ناکارآمد کلاسهای پرجمعیت فشار برای کسب نتایج تحصیلی بالا نبود فرصتهای ارتقاء شغلی و تعاملات سرد یا یا رسمی با مدیران و همکاران همه میتوانند زمینه ساز فرسودگی شوند عدم مشارکت معلمان در تصمیم گیریهای مدرسه نادیده گرفتن تلاش آنها و استفاده نادرست از نظام های ارزیابی و تشویق نیز از دیگر عوامل تاثیرگذار هستند. در بعد اجتماعی و فرهنگی عواملی همچون جایگاه نه چندان مطلوب اجتماعی معلمان در جامعه بی توجهی به وضعیت اقتصادی و رفاهی آنان، انتظارات غیر واقع بینانه، والدین و نبود حمایتهای نهادی مانند خدمات روان شناختی یا مالی موجب میشود که معلمان احساس بیقدری و انزوا کنند. این فشارها زمانی شدت میگیرند که جامعه نسبت به عملکرد معلم دیدگاه منفی داشته باشد یا ارزش گذاری مناسبی برای حرفه ی آنها صورت نگیرد. در کنار این عوامل متغیرهای پنهانتری مانند نداشتن فرصت برای توسعه حرفه ای نبود نظام بازخورد، اثربخش و عدم هماهنگی بین ماموریت شغلی معلم و انتظارات نهادهای آموزشی نیز مطرح است تمامی این مسائل در طول زمان به صورت انباشتی معلم را از درون فرسوده میسازد. برای مقابله با این پدیده راهکارهایی در سه سطح فردی سازمانی و اجتماعی ارائه شده است در سطح فردی برگزاری دوره های آموزش مدیریت استرس تاب آوری، مدیتیشن خودآگاهی و تقویت مهارتهای حل مسئله میتواند به معلمان در شناخت و کنترل هیجاناتشان کمک کند همچنین، معلمان باید یاد بگیرند که در مواقع بحرانی از تکنیکهای خودمراقبتی مانند تنفس عمیق نوشتن احساسات یا گفت وگو با مشاوران حرفه ای استفاده کنند. در سطح سازمانی کاهش بار کاری استفاده از فناوری برای کاهش فشارهای اداری تعیین سقف مناسب برای تعداد دانش آموزان هر کلاس، افزایش حمایت روانی و اجتماعی از سوی مدیریت مدرسه و طراحی نظامهای تشویقی واقعی و هدفمند از جمله اقدامات موثر است محیط کار مناسب فضای فیزیکی قابل قبول، ارتباط مثبت با همکاران و فرصت برای اظهار نظر در تصمیمات مدرسه نیز میتواند حس تعلق و انگیزه شغلی را افزایش دهد. در سطح اجتماعی، رسانه ها نقش مهمی در اصلاح نگرش عمومی نسبت به معلمان دارند افزایش آگاهی اجتماعی نسبت به دشواریهای کار معلم، تصویب قوانین حمایتی در مجلس بهبود شرایط اقتصادی و رفاهی معلمان و افزایش نقش آفرینی آنها در سیاست گذاریهای آموزشی از جمله گامهای کلیدی در کاهش فرسودگی شغلی به شمار می آید.

کلیدواژه ها:

فرسودگی شغلی ، معلمان ، پایه ابتدایی ، راهکارهای مقابله ، عوامل فردی ، عوامل سازمانی ، عوامل اجتماعی