توجه به زمان و مکان نزول آیات، معیاری در نقد و بررسی تفسیر

فهم آیات قرآن به ابزار و قرائنی نیاز دارد که لازم است مفسر از آن ها کمک بگیرد. یکی از آن قرائن، آشنایی با زمان و مکان نزول آیه است. این شناخت و بالتبع، آشنایی با شرایط سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و جغرافیایی حاکم بر جزیرهالعرب در عصر نزول از قرائن غیرلفظی فهم آیات است. غفلت از عنصر زمان و مکان نزول، موجب برداشت های ناقص یا متناقض از آیات شده، حال آنکه توجه به آن، راهگشای فهم هماهنگ مفاهیم قرآنی، سیره تربیتی پیامبر (ص) و بستر تاریخی نزول است. این مقاله که به روش توصیفی­تحلیلی انجام گرفته، در صدد پاسخ بدین سوال است که چگونه می توان از شناخت زمان و مکان نزول آیات در نقد آراء تفسیری بهره برد؟ نتایج تحقیق بیانگر آن است که شناخت زمان و مکان نزول آیات، اولا، نقشی کلیدی در فهم صحیح از متن الهی دارد و نه تنها در تعیین مصادیق آیات و معنای دقیق واژگان موثر است، بلکه در تشخیص روش قرآن در تربیت افراد جامعه و سنجش اعتبار روایات اسباب نزول نیز نقش دارد. ثانیا، به مثابه معیار سنجش اعتبار تفسیری به دو گونه عمل می کند: الف) کارکرد ایجابی: با ارائه چهارچوب تاریخی، به فهم دقیق سیاق، دلالت واژگان، اهداف سوره ها و شناسایی جریان های عصر نزول کمک می کند؛ ب) کارکرد سلبی: به عنوان معیاری نقدی، روایات جعلی اسباب نزول را ابطال می کند. غفلت از زمان و مکان نزول، مفسر را در دام های چهارگانه «تحمیل مصادیق خاص بر مفاهیم عام»، «اتحاد کاذب سیاقی»، «تحلیل نادرست پدیده های تاریخی» و «پذیرش روایات مجعول» می اندازد. از سوی دیگر، شناخت تقدم و تاخر نزول آیات، کلید فهم سیر حکمت آمیز قرآن در سه سطح است: سطح تشریعی (شناخت ناسخ و منسوخ)؛ سطح جامعه شناختی (تدریج در نزول احکام) و سطح تربیتی جامعه اسلامی.

کلیدواژه ها:

Quran ، Exegesis ، Time of revelation ، Place of revelation ، Quranic educational system ، Islamic civilization’s developmental trajectory ، قرآن ، تفسیر ، زمان نزول ، مکان نزول ، نظام تربیتی قرآنی ، سیر رشد تمدن اسلامی