تحلیل و بررسی تاریخی مفهومی و نمادین ادبیات معنوی و عرفانی در آثار ایرانی ؛ تفکر و سیر در ژرفای روحانیت و عرفان

ادبیات و هنر عرفانی در ایران جلوه ای عمیق از جهان بینی معنوی و روحانی ایرانی - اسلامی است که در طول سده ها با اتکا به تجربه های شهودی، مکاشفه های عرفانی و زبان نمادین شکل گرفته است. این مقاله مروری با هدف تحلیل و بررسی تاریخی مفهومی و نمادین این شاخه از ادبیات و هنر نگاشته شده است. بازه زمانی پژوهش از قرون نخستین اسلامی تا دوران معاصر را در بر می گیرد و داده ها از پایگاه های علمی معتبری همچون CIVILICA، فصلنامه های تخصصی، کتاب های مرجع عرفانی و هنری گردآوری شده اند. روش تحقیق کیفی و مبتنی بر تحلیل محتوای متون عرفانی و آثار هنری مرتبط است. یافته های پژوهش نشان می دهد که عرفان ایرانی نه تنها دارای ساختاری مفهومی پیچیده در ساحت زبان و اندیشه است، بلکه در عرصه ی هنر خاصه در نگارگری، خوشنویسی و معماری، واجد نظامی نمادین و رمزآلود است که ریشه در جهان بینی توحیدی و قدسی دارد. مفاهیمی چون وحدت، وجود، سلوک، فنا و بقا در ادبیات عرفانی و در قالب نمادهایی مانند درخت سرو، شمسه، نور، رنگ لاجورد و عناصر هندسی در هنر اسلامی متجلی شده اند. در این مقاله با بهره گیری از دیدگاه های متفکرانی همچون سید حسین، نصر تیتوس، بورکهارت، الگ گرابار و نیز منابع کلاسیک فارسی نظیر گلشن راز و مثنوی معنوی، تعامل دوسویه ای میان معنویت و هنر در سنت ایرانی - اسلامی تبیین شده است. نتیجه پژوهش حاکی از آن است که تحلیل ادبیات و هنر عرفانی بدون درک ژرف ساختارهای نمادین و سلوک معنوی ممکن نیست و این سنت فکری - هنری همچنان ظرفیت بالایی برای بازخوانی در زمینه های فرهنگی، فلسفی و زیبایی شناختی معاصر دارد.

کلیدواژه ها:

ادبیات ، عرفانی ، هنر اسلامی ، نگارگری ایرانی ، مکاشفه ، نمادشناسی ، سلوک ، معنوی ، وحدت وجود ، رمزپردازی