هوش مصنوعی و آموزش در زمان بحران: تجربه ها و درس ها

بحران ها در جوامع بشری همواره چالش های گسترده ای برای نظام های آموزشی به همراه داشته اند. این بحران ها می توانند ناشی از عوامل طبیعی مانند زلزله، سیل، بیماری های همه گیر و یا ناشی از عوامل انسانی همچون جنگ، مهاجرت اجباری و تحریم باشند. تجربه ی سال های اخیر، به ویژه در دوران همه گیری ویروس کرونا، نشان داد که نظام های آموزشی کشورها در مواجهه با چنین شرایطی نیازمند ابزارها و راهکارهای نوینی هستند که بتوانند پیوستگی فرآیند یاددهی یادگیری را تضمین کنند. در این میان، هوش مصنوعی به عنوان یکی از فناوری های تحول آفرین قرن بیست و یکم، توانسته است ظرفیت های کم نظیری برای بازآفرینی آموزش در شرایط بحران فراهم آورد.کاربردهای هوش مصنوعی در آموزش زمان بحران را می توان در سه سطح اصلی بررسی کرد: نخست، حمایت از معلمان و مدیران آموزشی در طراحی و اجرای سریع سناریوهای یادگیری جایگزین؛ دوم، تسهیل یادگیری شخصی سازی شده برای دانش آموزان و دانشجویان که در شرایط بحرانی دچار گسست آموزشی می شوند؛ و سوم، ایجاد زیرساخت های تحلیلی و مدیریتی برای تصمیم گیری کلان در سطح نظام آموزشی. برای نمونه، سامانه های هوشمند تحلیل داده های یادگیری می توانند روندهای افت یا پیشرفت دانش آموزان را در شرایط بحرانی شناسایی کرده و هشدارهای لازم را به سیاست گذاران ارائه دهند (کریمی، ۱۳۹۹).از سوی دیگر، تجربه ی ایران در دوران کرونا و نیز رخدادهایی همچون تعطیلی مدارس در مناطق زلزله زده ی کرمانشاه، نمونه های روشنی از ضرورت بهره گیری از فناوری های نوین است. استفاده از سامانه های آموزش مجازی، کلاس های هوشمند و ابزارهای یادگیری خودکار، بخشی از پاسخ به این نیاز بود، اما عدم بهره گیری کافی از هوش مصنوعی در سطح سیاست گذاری و آموزش شخصی سازی شده، شکاف های آموزشی قابل توجهی را ایجاد کرد (احمدی، ۱۴۰۱). این امر نشان می دهد که کشور ما نیازمند تدوین راهبردهای جامع تری برای پیوند دادن آموزش و هوش مصنوعی در شرایط بحران است.با وجود این مزایا، چالش هایی نیز در مسیر به کارگیری هوش مصنوعی در آموزش زمان بحران وجود دارد. از جمله می توان به کمبود زیرساخت های فناورانه، ضعف در سواد دیجیتال معلمان و دانشجویان، مسائل اخلاقی و حقوقی مربوط به داده های آموزشی و نیز نابرابری دسترسی به ابزارهای فناورانه اشاره کرد. به بیان دیگر، اگرچه هوش مصنوعی می تواند پلی میان بحران و تداوم آموزش بسازد، اما بدون توجه به ابعاد انسانی و اجتماعی، این پل استحکام لازم را نخواهد داشت (رضایی، ۱۴۰۰).درس های آموخته شده از تجربه های جهانی و ملی نشان می دهد که برای بهره گیری موثر از هوش مصنوعی در آموزش زمان بحران، باید سه اصل کلیدی مورد توجه قرار گیرد:۱. عدالت آموزشی: هرگونه سیاست گذاری باید تضمین کند که دسترسی به ابزارهای هوش مصنوعی برای همه ی گروه های اجتماعی ممکن باشد.۲. توانمندسازی نیروی انسانی: معلمان، مدیران و دانشجویان باید به دانش و مهارت های لازم برای استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی مجهز شوند.۳. ایجاد چارچوب های قانونی و اخلاقی: حفاظت از داده های یادگیرندگان، شفافیت در الگوریتم ها و پیشگیری از سوگیری های الگوریتمی از الزامات اساسی است.بر اساس مرور پژوهش های انجام شده در ایران و دیگر کشورها، می توان نتیجه گرفت که هوش مصنوعی نه تنها ابزاری فناورانه، بلکه رویکردی نوین برای بازاندیشی در فلسفه و ساختار آموزش در زمان بحران است. این فناوری می تواند امکان گذر از آموزش واکنشی به آموزش انعطاف پذیر، پایدار و آینده نگر را فراهم آورد. بنابراین، پژوهش حاضر با تمرکز بر تجربه ها و درس های به کارگیری هوش مصنوعی در آموزش زمان بحران، می کوشد ضمن تحلیل ابعاد نظری و عملی موضوع، راهکارهایی برای توسعه ی کاربست آن در نظام آموزشی ایران ارائه کند.

کلیدواژه ها:

هوش مصنوعی ، آموزش ، بحران ، یادگیری شخصی سازی شده ، عدالت آموزشی