نظریه سپرهای نفوذپذیر زیستی در مخروط افکنه ها؛ چارچوبی نوین برای بازآفرینی اکولوژیکی منابع آب و خاک در مناطق خشک و نیمه خشک ایران"

مخروط افکنه ها از جمله حساس ترین و حیاتی ترین رخساره های ژئومورفولوژیکی در مناطق خشک و نیمه خشک ایران به شمار می روند که به واسطه ویژگی های خاص زمین ریخت شناسی، نفوذپذیری بالا، تمرکز منابع آب زیرزمینی و غنای نسبی پوشش گیاهی، همواره بسترهای مستعدی برای استقرار، کشاورزی و توسعه انسانی بوده اند. با این حال، در دهه های اخیر، این ساختارهای ارزشمند به دلیل بهره برداری بی رویه، عدم مدیریت علمی و سیاست گذاری های ناهماهنگ با ظرفیت طبیعی آن ها، به شدت تخریب شده اند. حفر بی رویه چاه های عمیق، توسعه کشاورزی ناپایدار، چرای مفرط دام، احداث سدهای بزرگ در بالادست و حذف سامانه های سنتی پخش آب، موجب از دست رفتن توان ذخیره و تغذیه مخروط افکنه ها شده و آن ها را به کانون های فعال ریزگرد، بیابان زایی و فروچاله زایی بدل کرده است.در پاسخ به این بحران چندبعدی، این مقاله برای نخستین بار نظریه ای نوآورانه و علمی با عنوان «سپرهای نفوذپذیر زیستی در مخروط افکنه ها» (Bio-Permeable Shields on Alluvial Fans) را مطرح می سازد. این نظریه، برخلاف رویکردهای منفعلانه گذشته، مخروط افکنه ها را نه صرفا به عنوان ساختارهای ژئومورفولوژیک، بلکه به مثابه «زیرساخت های اکولوژیکی زنده» تعریف می کند که اگر به درستی بازسازی شوند، می توانند نقش محوری در تنظیم تعادل آب و خاک، باززنده سازی پوشش گیاهی بومی و احیای زیست بوم های شکننده ایفا کنند.نظریه مذکور با تکیه بر تلفیق دانش ژئوهیدرولوژی، بوم شناسی ترمیمی و فناوری های نوین پایش سرزمینی، چارچوبی عملی برای بازآفرینی مخروط افکنه ها ارائه می دهد. از جمله نوآوری های کلیدی این نظریه می توان به طراحی و پیاده سازی سامانه هایی چون شبکه های تراوشی زیستی، سدک های هوشمند پخش آب، مالچ های زنده و خوشه های گیاهی بومی اشاره کرد که در قالب یک مدل اکوهیدرولوژیک یکپارچه، توان مدیریت منابع طبیعی در این پهنه های بحرانی را به طور چشم گیری افزایش می دهند.در این مقاله، ضمن تحلیل دقیق و داده محور از وضعیت گذشته و حال مخروط افکنه های مهم کشور (نظیر ورامین، نیریز، دامغان و مهریز)، دلایل عمده ی تخریب آن ها با تکیه بر داده های سنجش از دور، مطالعات میدانی و تحلیل های هیدروژئومورفولوژیک مورد بررسی قرار گرفته است. یافته ها نشان می دهند که تنها از طریق بازشناسی نقش اکولوژیکی مخروط افکنه ها و بهره گیری از نظریه ای نوین چون «سپرهای نفوذپذیر زیستی»، می توان از تبدیل کامل این مناطق به کانون های بیابانی و غبارخیز جلوگیری کرد.در نهایت، این مقاله راهکارهایی عملی، سیاست پذیر و بوم سازگار برای مدیریت نوین مخروط افکنه ها ارائه می دهد که می تواند مبنای تدوین «سند ملی بازآفرینی مخروط افکنه های ایران» قرار گیرد. بر این اساس، نظریه حاضر واجد نوآوری بنیادی در عرصه ی احیای سرزمین است و می تواند به عنوان الگویی فراگیر برای دیگر کشورهای خشک اقلیم نیز مطرح شود.

کلیدواژه ها:

مخروط افکنه ها ، سپرهای زیستی-نفوذپذیر ، بازسازی بوم شناختی ، مناطق خشک و نیمه خشک ، ، مدیریت منابع آب ، حفاظت خاک.