ارزیابی شاخص های توسعه منطقه ۹ شهر اصفهان از دیدگاه کارشناسان

تعادل در ساختار فضایی شهرها از منظر توزیع متعادل امکانات و عملکردهای شهری به عنوان یک شاخص مهم برای بهبود کیفیت زندگی محسوب شده و از زیربناهای سیاست های عدالت توزیعی است؛ لذا دستیابی به تعادل در ساختار فضایی و توزیع عملکردهای شهری یکی از ضروریات در فرایند توسعه شهری بوده که ناشی از توجه به مسائل مختلف در شهرها است. پژوهش حاضر باهدف بررسی شاخص های عملکردی توسعه در منطقه ۹ شهر اصفهان صورت گرفته است. پرسشنامه ای با طیف لیکرت تهیه و توسط ۳۰ نفر از کارشناسان حوزه برنامه ریزی و طراحی شهری منطقه ۹ تکمیل شد. شاخص های اقتصادی، اجتماعی-فرهنگی، کالبدی و خدمات شهری در پرسشنامه ها مدنظر قرار گرفتند. از آزمون مدل سازی معادلات ساختاری و همچنین آزمون t-test استفاده شد. در نهایت الگوی توسعه مناسب برای منطقه ۹ شهر اصفهان ارائه شد. طبق نتایج تاثیر شاخص های مورد مطالعه در بهبود ساختار عملکردی شهر بیشتر از حد متوسط می باشد. خدمات شهری و محیط زیست، اجتماعی-فرهنگی، کالبدی و اقتصادی مهم ترین شاخص ها برای بهبود ساختار عملکردی منطقه هستند. در شاخص اقتصادی، دسترسی به مراکز خرید؛ در شاخص اجتماعی-فرهنگی، امنیت در منطقه؛ در شاخص کالبدی، کیفیت ساخت وسازها و در شاخص خدمات شهری، توسعه فضای سبز بیشترین تاثیر را در بهبود ساختار عملکردی مناطق شهری داشته اند. کمترین تاثیر را نیز در شاخص اقتصادی، ارتقاء اقتصاد محلی نسبت به شهر اصفهان؛ در شاخص اجتماعی- فرهنگی، مناسب سازی خدمات برای معلولین؛ در شاخص کالبدی، وجود پارکینگ های عمومی؛ در شاخص خدمات شهری، بهبود سرانه های خدمات شهری داشته اند.

کلمات کلیدی: الگوی فضایی، توسعه شهر، شاخص های عملکردی، اصفهان

چکیده مبسوط فارسی

مقدمه

با روند سریع شهرنشینی و ظهور کلان شهرها در سراسر جهان، مدیران و برنامه ریزان شهری با چالش های گسترده ای از مسائل شهری روبه رو شده اند. مناطق کلان شهری به عنوان پدیده ای نوظهور از شیوه سکونت انسانی، یکی از مسائل روز موردتوجه محققان بوده است. یکی از ویژگی های این مناطق شکل گیری و گسترش سریع در عرصه های مختلف در مقایسه با دیگر شیوه های سکونت انسانی است. هر منطقه کلان شهری باتوجه به ویژگی های زمینه ظهورش وابسته به محدودیت های گوناگون به ویژه محدودیت های طبیعی و امکانات منطقه ای است. تامین زیرساخت ها و کارکردهای لازم شهری مانند مسکن، شبکه حمل ونقل و خدمات برای شهرنشینان تنها بخشی از این چالش ها است. در این راستا، تجربه نشان می دهد که توزیع متعادل زیرساخت ها و عملکردهای مختلف شهری می تواند بر رفتار مردم تاثیر بگذارد و به بهبود عملکرد کلی اقتصادی شهر، انسجام اجتماعی و پایداری محیطی کمک کند.

داده و روش

به منظور انجام این پژوهش پرسش نامه ای با طیف لیکرت طراحی و در آن شاخص های اقتصادی، اجتماعی - فرهنگی، کالبدی و خدمات شهری مدنظر قرار گرفتند. پرسش نامه ها توسط ۳۰ نفر از کارشناسان مرتبط حوزه های برنامه ریزی و طراحی شهری منطقه ۹ و به صورت تمام شماری تکمیل شدند. داده ها با استفاده از نرم افزارهای SPSS نسخه ۲۷ و Amos نسخه ۲۴ پردازش شده و تکنیک های آماری مناسب مانند آزمون های همبستگی، تحلیل عاملی و مدل یابی معادلات ساختاری (SEM) برای تحلیل روابط پیچیده میان شاخص ها و تاثیر آن ها بر ساختار عملکردی شهری به کار می رود. برای تحلیل آماری از آزمون مدل سازی معادلات ساختاری با روش حداقل مربعات جزئی (SEM) و همچنین آزمون t-test استفاده شد.

بحث و نتیجه گیری

در این پژوهش تاثیر شاخص های اقتصادی، اجتماعی - فرهنگی، کالبدی و خدمات شهری در بهبود ساختار عملکردی مناطق شهری از نظر کارشناسان بررسی شده است. در شاخص های اقتصادی از نظر کارشناسان دسترسی به مراکز خرید و بازارهای محلی بیشترین تاثیر و ارتقاء اقتصاد محلی نسبت به کلان شهر اصفهان کمترین تاثیر را در بهبود ساختار عملکردی مناطق شهری دارند. در شاخص های اجتماعی- فرهنگی از نظر کارشناسان ایمنی و امنیت در منطقه بیشترین تاثیر و مناسب سازی خدمات برای معلولین در منطقه کمترین تاثیر را در بهبود ساختار عملکردی مناطق شهری دارند. در شاخص های کالبدی از نظر کارشناسان کیفیت ساخت و سازها در منطقه بیشترین تاثیر و وجود پارکینگ های عمومی در منطقه کمترین تاثیر را در بهبود ساختار عملکردی مناطق شهری دارند. در شاخص های خدمات شهری و محیط زیست از نظر کارشناسان توسعه و نگهداشت فضای سبز بیشترین تاثیر و بهبود و رشد سرانه های خدمات شهری کمترین تاثیر را در بهبود ساختار عملکردی مناطق شهری را دارند. از نظر کارشناسان شاخص های اقتصادی بیشترین تاثیر و شاخص های اجتماعی- فرهنگی کمترین تاثیر را بر بهبود ساختار عملکردی مناطق شهری دارند. از نظر کارشناسان شاخص های اقتصادی در اولویت اول، خدمات شهری و محیط زیست در اولویت دوم، کالبدی در اولویت سوم و شاخص های اجتماعی- فرهنگی در اولویت چهارم در بهبود ساختار عملکردی مناطق شهری اثرگذار خواهند بود.

نتایج

در این پژوهش، وضعیت ساختار فضایی عملکردی منطقه ۹ اصفهان که با رشد نامنظم و ساخت وسازهای غیرمجاز مواجه است، بررسی شده است. این منطقه باوجود ظرفیت های طبیعی و تاریخی، به دلیل کمبود امکاناتی نظیر ایستگاه های مترو، دوچرخه سواری، پل های عابر و پارکینگ با مشکلاتی روبه رو است. نتایج آزمون t نشان داد تاثیر شاخص های اقتصادی، اجتماعی - فرهنگی، کالبدی و خدمات شهری و محیط زیست در بهبود ساختار عملکردی مناطق شهری از نظر کارشناسان بیشتر از حد متوسط است. تحلیل اولویت ها با نرم افزار AMOS نشان داد که خدمات شهری و محیط زیست، اجتماعی - فرهنگی، کالبدی و اقتصادی به ترتیب از مهم ترین شاخص ها برای بهبود ساختار عملکردی منطقه هستند. از دیدگاه کارشناسان، در شاخص های اقتصادی، دسترسی به مراکز خرید و بازارهای محلی بیشترین تاثیر و ارتقای اقتصاد محلی نسبت به کلان شهر اصفهان کمترین تاثیر را در بهبود ساختار عملکردی مناطق شهری دارد. در شاخص های اجتماعی - فرهنگی، ایمنی و امنیت در منطقه بیشترین تاثیر و مناسب سازی خدمات برای معلولین کمترین تاثیر را دارد. در شاخص های کالبدی، کیفیت ساخت وسازها در منطقه بیشترین تاثیر و وجود پارکینگ های عمومی کمترین تاثیر را در این زمینه دارد. همچنین در شاخص های خدمات شهری و محیط زیست، توسعه و نگهداشت فضای سبز بیشترین تاثیر و بهبود و رشد سرانه های خدمات شهری کمترین تاثیر را در بهبود ساختار عملکردی مناطق شهری دارد. در نهایت، ارائه الگویی جامع برای توسعه متعادل منطقه ۹ اصفهان، با تمرکز بر رفع نابرابری ها و ارتقای شاخص های کلیدی، ضرورتی حیاتی تلقی می شود.

منابع و مآخذ

• آروین، محمود، پوراحمد، احمد، زیاری، کرامت اله و زنگنه شهرکی، سعید (۱۴۰۰). تحقق ساختار فضایی مطلوب شهری با ایجاد هسته های جدید (مورد مطالعه: شهر اهواز). اقتصاد شهری، ۵.
• احدنژاد روشنی، محسن و سید احمد حسینی (۱۳۹۰). ارزیابی و پیش بینی تغییرات و پراکنش افقی شهرها با استفاده از تصاویر ماهواره های چند زمانه و سیستم اطلاعات جغرافیایی. پژوهش و برنامه ریزی شهری، ۴، ۱-۲۰.
• اسکندری عین الدین، هادی و سعیدی زارنجی، سمیرا (۱۴۰۲). تحلیل فضایی ساختار فعالیتی منطقه کلان شهری قزوین. مطالعات علوم محیط زیست، ۸(۴)، ۷۳۹۶-۷۳۸۲.
• باقری، بیتا، ماجدی، حمید، و حبیب، فرح (۱۳۹۹). تحلیل نقش ویژگی های مورفولوژیکی ساختار در توسعه کالبدی شهر به روش نحو فضا. فضای جغرافیایی، ۲۰ (۷۲)، ۱-۱۸.
• بشارتی فر، صادق، و محسنی، بهروز (۱۴۰۲). ارزیابی بازآفرینی شهری در محلات بافت فرسوده بارویکرد کالبدی- زیست محیطی و اجتماعی- فرهنگی (نمونه موردی: بندرماهشهر). اندیشه های نو در علوم جغرافیایی، ۲(۱)، ۱-۱۸.
• تقوایی، مسعود، حسینی خواه، حسین و محمدی دوست، سلیمان (۱۴۰۰). ارزیابی راهبردی ساختار فضایی شهرها با تاکید بر الگوهای نوین آمایش شهری (پژوهش موردی: شهر یاسوج). برنامه ریزی فضایی، ۱۱(۳)، ۱۴۴-۱۱۷.
• حاتمی نژاد، حسین و فرجی ملایی، امین (۱۳۹۰). امکان سنجی اجرای طرح های استراتژی توسعه شهری در ایران، مجله مطالعات و پژوهش های شهری و منطقه ای، ۲(۸)، ۵۵ -۷۶.
• حقانی، سهیلا، لطفی، صدیقه و بردی آنامرادنژاد، رحیم (۱۳۹۷). بررسی ساختار فضایی منطقه شهری مازندران مرکزی با تاکید بر شبکه اجتماعی. مجله جغرافیا و توسعه فضای شهری، ۷ (۱۲)، ۷۷-۵۵.
• حسینی، علی (۱۳۹۵). تحلیل الگوی ساختاری و عملکردی چندهسته ای شهری در برنامه ریزی فضایی تهران، رساله دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه تهران.
• حسن زاده، حسن، هوشیار، حسن و موسوی، میرنجف (۱۴۰۰). شناسایی و تحلیل شاخص های رشد هوشمند موثر بر ساختار فضایی شهرها با رویکرد آینده پژوهی (نمونه موردی: شهر سردشت). فصلنامه جغرافیا (برنامه ریزی منطقه ای)، ۱۱(۴۲)، ۱۶۵-۱۴۳.
• حکمت نیا، حسن و قنبری، ابوالفضل (۱۳۸۵). اصول و روش های برنامه ریزی شهری، انتشارات مفاخر، چاپ اول.
• خزایی، مصطفی (۱۳۹۸). توسعه شهری در ایران (چالش ها، راهبردها و الگوها). انتشارات جهاد دانشگاهی واحد شهید بهشتی.
• خواجه محمودی، نسرین، خمر، غلامعلی، ایستگلدی، مصطفی و نکوئی، ابوذر (۱۴۰۴). شناسایی مهم ترین رویکرد در ایجاد تعادل فضایی شهرهای جدید (موردمطالعه: شهر جدید رامشار سیستان). جغرافیا و روابط انسانی، ۷(۴)، ۹۳-۷۴.
• داداش پور، هاشم، و تدین، سپیده (۱۳۹۴). تحلیل نقش الگوهای سفر در ساختار فضایی منطقه کلان شهری تهران. مجله آمایش جغرافیایی فضا، ۵ (۱۳)، ۸۶-۶۴.
• رزاقی، حبیب اله، زیاری، کرامت اله، و سعیدی رضوانی، نوید (۱۳۹۰). مدل چندهسته ای و چندمرکزی شهر و کلان شهری، از نظریه تا عمل (مورد شهر کرج)، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، ۲۶(۱۰۲)، ۱۰۰-۷۴.
• رهنما، محمدرحیم، و عباس زاده، غلامرضا (۱۳۸۷). اصول، مبانی و مدل های سنجش فرم کالبدی شهر، انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد، چاپ اول.
• ریاضی، حسین، حقیقت نائینی، غلامرضا، و داداش پور، هاشم (۱۴۰۲). ساختار عملکردی-فضایی در ارتباط با کیفیت دسترسی پذیری پایدار محدوده میدان انقلاب تهران. فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، ۳۸(۲)، ۲۰۱-۱۹۱.
• عبدالهی ترکمانی، زهرا، یزدانی، محمدحسن و قنبری، ابوالفضل (۱۳۹۷). بررسی و تحلیل هسته های عملکردی و تاثیر آن بر تعادل ساختار فضایی شهر (مورد: کلان شهر تبریز). جغرافیا و برنامه ریزی، ۲۳(۷۰)، ۲۲۶-۲۰۷.
• فنی، زهره و باقری، اشرف السادات (۱۳۹۳). شهرهای کوچک و میانی (برنامه ریزی و توسعه). نشر مدیران امروز.
• قدمی، مصطفی، و یوسفیان، پریناز (۱۳۹۳). تحلیلی بر تغییرات ساختار فضایی شهر اصفهان با گریزی بر آلودگی هوا. مطالعات ساختار و کارکرد شهری، ۲(۸)، ۸۶-۶۳.
• ملک زاده، ندا، داداش پور، هاشم و رفیعیان، مجتبی (۱۳۹۸). بررسی عوامل موثر بر ساختار فضایی شهری و منطقه ای با استفاده از روش تحلیل محتوا. دانش شهرسازی، ۳(۴)، ۱۴-۱.
• مومنی، کوروش، حسینی سیاه گلی، مهناز، و دامن باغ، صفیه (۱۴۰۳). تحلیلی بر شاخص های توسعه پایدار در محلات شهری: مطالعه موردی محلات ۱۴ گانه منطقه ۳ اصفهان. علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد، ۲۱(۳)، ۱۵۶-۱۲۵.
• ملاشاهی، حسین، مالکی مقدم، محمد اسماعیل (۱۴۰۴). شناسایی مشکلات محله با رویکرد برنامه ریزی محله محور (مطالعه موردی: محله ۴۹ منطقه ۲ شهرداری زاهدان). اندیشه های نو در علوم جغرافیایی، ۷(۳)، ۳۹-۵۲.
• نظری، زهرا، کامیابی، سعید، ارغان، عباس (۱۴۰۴) آسیب شناسی پراکنده رویی و گسترش افقی کلان شهر اهواز بر اساس مدل کوکوسو (COCOSO)، اندیشه های نو در علوم جغرافیایی، ۷ (۳) ,۹۵-۱۱۶.
• Anas, A., Arnott, R., & Small, K. A. (۱۹۹۸). Urban spatial structure. Journal of economic literature, ۳۶(۳), ۱۴۲۶-۱۴۶۴.
• Acheampong, R. A. (۲۰۲۰). Spatial structure, intra-urban commuting patterns and travel mode choice: Analyses of relationships in the Kumasi Metropolis, Cities, ۹۶, ۱۰۲۴۳۲.
• Chen, Y., Ge, Y., Yang, G., Wu, Z., Du, Y., Mao, F., & Chang, J. (۲۰۲۲). Inequalities of urban green space area and ecosystem services along urban center-edge gradients. Landscape and Urban Planning, ۲۱۷,
• Ewing, R. Pendall, R. & Chen, D. (۲۰۰۳). Measuring sprawl and its transportation impacts. Transportation Research Record: Journal of the Transportation Research Board, ۱۸۳۱(۱), pp.۱۷۵-۱۸۳.
• Kucherenko, O., Obodianska, O., Babii, I., & Denysenko, V. (۲۰۲۴). Functional and spatial interaction of existing and new parts of the city structure. Suchasni Tekhnolohii, Materialy i Konstruktsii v Budivnytstvi.
• Lee, B. (۲۰۰۷, January). Urban spatial structure, commuting, and growth in US metropolitan areas (Working Paper No. ۸۵۶۴). University of Southern California.
• López, García, Ángel, Miguel & Monroy, Moreno, Ana I., (۲۰۱۶). "Income Segregation and Urban Spatial Structure: Evidence from Brazil," Research Department working papers. ۹۵۷.
• Lopez, R. (۲۰۱۳). Changes and trends in urban sprawl in the United States ۱۹۷۰-۲۰۱۰. Paper presented at the ۱۴۱st APHA Annual Meeting (November ۲-November ۶, ۲۰۱۳).
• Liu, X., Wang, M., Qiang, W., Wu, K., & Wang, X. (۲۰۲۰). Urban form, shrinking cities, and residential carbon emissions: Evidence from Chinese city-regions. Applied Energy, ۲۶۱, ۱۱۴۴۰۹.
• Li, Y. (۲۰۲۰). Towards concentration and decentralization: The evolution of urban spatial structure of Chinese cities, ۲۰۰۱–۲۰۱۶. Computers, Environment and Urban Systems, ۸۰, ۱۰۱۴۲۵.
• Meijers, E., & Burger, M. J. (۲۰۱۰). Spatial structure and productivity in US metropolitan areas. Environment and Planning A, ۴۲, ۱۳۸۳–۱۴۰۲.
• Ogrodnik, K., & Kolendo, Ł. (۲۰۲۱). Application of GIS technology and AHP to determine the areas with fully developed, compact functional and spatial structure: A case study of Bialystok, Poland. Land Use Policy, ۱۰۹, ۱۰۵۶۱۶.
• Song, Z., Wang, H., Qin, S., Li, X., Yang, Y., Wang, Y., & Meng, P. (۲۰۲۲). Building-level urban functional area identification based on multi-attribute aggregated data from cell phones: A method combining multidimensional time series with a SOM neural network. ISPRS International Journal of Geo-Information, ۱۱, ۷۲.
• Tsai, Y. H. (۲۰۰۱). Travel-efficient Urban Form: A Nationwide Study of Small Metropolitan Areas. University of Michigan Press.
• Tomko, M., & Winter, S. (۲۰۱۳). Describing the functional spatial structure of urban environments. Computers, Environment and Urban Systems, ۴۱, ۱۷۷–۱۸۷.
• Wang, Z., Bai, J., & Feng, R. (۲۰۲۴). A multi-feature fusion method for urban functional regions identification: A case study of Xi'an, China. ISPRS International Journal of Geo-Information, ۱۳, ۱۵۶. https://doi.org/۱۰.۳۳۹۰/ijgi۱۳۰۵۰۱۵۶
• Wang, M., Derudder, B., & Liu, X. (۲۰۱۹). Polycentric urban development and economic productivity in China: A multiscalar analysis. Environment and Planning A, ۵۱(۸), ۱۶۲۲–۱۶۴۳.
• Wu, C., Smith, D., & Wang, M. (۲۰۲۱). Simulating the urban spatial structure with spatial interaction: A case study of urban polycentricity under different scenarios. Computers, environment and urban systems, ۸۹, ۱-۱۳.
• Zhang, S., Liu, X., Tang, J., Cheng, S., & Wang, Y. (۲۰۱۹). Urban spatial structure and travel patterns: Analysis of workday and holiday travel using inhomogeneous Poisson point process models. Computers, Environment and Urban Systems, ۷۳, ۶۸-۸۴

کلیدواژه ها:

الگوی فضایی ، توسعه شهر ، شاخص های عملکردی ، اصفهان