تحلیل نقش توسعه حمل ونقل عمومی هوشمند بر ارزش افزوده زمین و قیمت مسکن در شهر ایلام با تاکید بر عدالت فضایی

در دهه های اخیر، توسعه حمل ونقل عمومی هوشمند به عنوان راهکاری بنیادین برای ارتقای کیفیت زندگی شهری و کاهش نابرابری های فضایی مطرح شده است (Banister, ۲۰۰۸؛ Curtis & Scheurer, ۲۰۱۶). شهر ایلام، از جمله شهرهای متوسط غرب کشور، با چالش هایی نظیر رشد سریع شهری، پراکندگی سکونتگاه های غیررسمی و فشار بر بازار مسکن مواجه است. سیاست های جدید شهرداری ایلام در راستای توسعه سامانه های حمل ونقل عمومی هوشمند—شامل راه اندازی خطوط اتوبوس هوشمند، گسترش ایستگاه های حمل ونقل و تقویت سامانه های حمل ونقل اینترنتی—زمینه ای تازه را برای بازتعریف ارزش زمین و قیمت مسکن در این شهر فراهم آورده است.تحقیقات بین المللی نشان داده اند که سرمایه گذاری در حمل ونقل عمومی، به ویژه اگر مبتنی بر فناوری های هوشمند و مدیریت داده محور باشد، معمولا منجر به افزایش ارزش افزوده زمین و بالارفتن قیمت مسکن در شعاع پیرامونی پروژه ها می شود (Gibbons & Machin, ۲۰۰۵؛ Cook, ۲۰۲۰؛ Bocarejo & Oviedo, ۲۰۱۲). این پدیده در ایلام نیز به واسطه احداث خطوط جدید، به ویژه در مناطق شمالی و شرقی شهر، قابل مشاهده است؛ به گونه ای که تحلیل ها نشان می دهد قیمت زمین و مسکن در شعاع ۳۰۰ متری ایستگاه های هوشمند به طور میانگین ۲۵ تا ۴۵ درصد افزایش یافته که این نسبت تقریبا ۱۵ تا ۲۰ درصد بالاتر از میانگین رشد قیمت کل شهر است. چنین تحولی، هرچند برای مالکین و سرمایه گذاران منافع قابل توجهی داشته، اما برای اقشار کم درآمد و ساکنان مناطق حاشیه، تهدیدی جدی محسوب می شود (Lucas, ۲۰۱۲؛ Martens, ۲۰۱۷).یکی از مهم ترین محورهای «عدالت فضایی»، پایش دسترسی گروه های مختلف اجتماعی به خدمات حمل ونقل و فرصت های بازار مسکن است. نتایج پژوهش میدانی حاضر که به روش تحلیل فضایی و ترکیبی از داده های قیمتی مسکن، نقشه های سرمایه گذاری شهری و نظرسنجی از ساکنان انجام شده، نشان می دهد که دسترسی نابرابر به زیرساخت های حمل ونقل جدید باعث رشد بیشتر ارزش دارایی در محلات برخوردار و تضعیف توان ماندگاری سکونت اقشار ضعیف تر شده است. درصد رضایت مندی از خدمات حمل ونقل عمومی در مناطق پیرامون ایستگاه های جدید ۷۵ درصد و در مناطق با دسترسی محدود کمتر از ۴۵ درصد برآورد شده است. این اختلاف منجر به افزایش تمایل به مهاجرت به محلات برخوردار (مهاجرت انتخابی) و تشدید فشار قیمتی بر سکونتگاه های غیررسمی شده است که مصداقی از «تشدید شکاف اجتماعی-فضایی» است (Satterthwaite, ۲۰۱۷).شواهد تطبیقی با مطالعات شهرهای مشابه در ایران و جهان نیز نشان می دهد که اگر توسعه حمل ونقل عمومی صرفا به ابزار فنی و بدون ملاحظه سیاست های مسکن حمایتی و برنامه ریزی مشارکتی شهروندان انجام شود، پیامدهای نامطلوبی نظیر افزایش اجاره بها، گرایش به اسکان در مناطق غیررسمی و تشدید فقر شهری رخ خواهد داد (Fernandes, ۲۰۱۱). بر این اساس، راهکارهای پیشنهادی مقاله بر محورهای زیر متمرکز است: یکپارچه سازی سیاست های حمل ونقل و مسکن؛ تدوین بسته های حمایتی برای گروه های درآمدی پایین در مناطق پیرامونی ایستگاه های حمل ونقل؛ پایش و ارتقای مستمر شاخص های عدالت فضایی در تصویب پروژه های جدید؛ و مشارکت شهروندان و ذی نفعان محلی در فرآیند تصمیم سازی زیربنایی (Banister, ۲۰۰۸؛ Martens, ۲۰۱۷).نتیجه گیری پژوهش ضمن تاکید بر این نکته است که آینده ی موفقیت آمیز توسعه حمل ونقل عمومی هوشمند در شهر ایلام نه تنها در گرو کارآمدی فناوری، بلکه در گروه «سیاست گذاری توامان عدالت محور» است؛ به عبارتی، تنها با تعامل فعال میان سازمان حمل ونقل، مدیریت شهری، بازیگران حوزه مسکن، و مشارکت واقعی جامعه محلی می توان ارزش افزوده حاصل از پروژه های حمل ونقل را برای تحقق عدالت فضایی و کاهش حاشیه نشینی به خدمت گرفت. مطالعات آتی نیز باید با تمرکز بر آثار طولی و مقایسه ای میان مناطق مختلف، بستر تدوین راهبردهای بومی شهر ایلام را تقویت نمایند.

کلیدواژه ها:

حمل ونقل عمومی هوشمند ، قیمت مسکن ، ارزش افزوده زمین ، شهرداری ایلام ، عدالت فضایی ، سیاست گذاری شهری ، زیرساخت های حمل ونقل ، حاشیه نشینی