معماری فراگیر و نیازمحور: طراحی فضاهای عمومی شهری مناسب سالمندان و افراد دارای معلولیت در ایلام

امروزه توجه به عدالت اجتماعی و دسترسی برابر شهروندان به خدمات و فضاهای عمومی شهری، به عنوان بخشی از حقوق شهروندی در طراحی شهری و معماری معاصر اهمیت ویژه ای یافته است. اقشار آسیب پذیر، به ویژه سالمندان و افراد دارای معلولیت، غالبا با موانع متعدد کالبدی و عملکردی در محیط شهری مواجه اند که منجر به کاهش مشارکت آن ها در زندگی اجتماعی و استفاده کمتر از فضاهای عمومی می شود. شهر ایلام با جمعیتی در حال پیر شدن و رشد نسبی آمار معلولیت، نمونه ای بارز از ضرورت بازنگری در طراحی فضاهای عمومی در راستای تامین دسترس پذیری و فراگیری به شمار می آید. هدف این پژوهش، نخست ارزیابی وضعیت موجود فضاهای عمومی شهری ایلام از نظر تناسب با نیازهای سالمندان و افراد دارای معلولیت و سپس ارائه راهکارهای معماری مبتنی بر عدالت اجتماعی برای تحقق دسترسی برابر به خدمات شهری است.روش پژوهش به صورت ترکیبی (کمی-کیفی) انتخاب شده است؛ مطالعات میدانی، بررسی تطبیقی ضوابط ملی (نظیر مبحث ۲۲ مقررات ملی ساختمان و آیین نامه مناسب سازی)، پیمایش میدانی (در پارک ها، پیاده روها، میادین و فضاهای عمومی منتخب)، مصاحبه با ذینفعان (افراد دارای معلولیت، سالمندان و کارشناسان شهرداری ایلام) و ارزیابی مستندات طرح های شهری انجام پذیرفت. نتایج اولیه نشان داد که بیش از ۷۰ درصد فضاهای عمومی شهری ایلام فاقد رمپ استاندارد، کفپوش مناسب، نشانه گذاری برجسته و سرویس های بهداشتی مطابق با استانداردهای مناسب سازی هستند. سالمندان عمدتا از خطرساز بودن جابه جایی در پیاده روها، قرارگیری نیمکت ها در نقاط غیراستاندارد و روشنایی ناکافی انتقاد داشتند. افراد دارای معلولیت نیز دسترسی ناکافی به اماکن خدماتی و فضاهای فراغتی را گزارش کردند؛ تا آنجا که شاخص رضایت آن ها از دسترسی کمتر از ۲.۳ از ۵ برآورد شد. مقایسه تطبیقی با نمونه های موفق جهانی (مانند مدل های فراگیر طراحی شهری در اسلو و توکیو) ضرورت اجرای اقدامات استراتژیک و نظام مند را برجسته می سازد.در بخش راهکارها، پژوهش بر پنج محور کلیدی تاکید دارد: ۱) به روزرسانی و الزام اجرای ضوابط مناسب سازی و نظارت مستمر؛ ۲) استفاده از مصالح و دیتیل های سازگار با محدودیت های حرکتی – مانند سطوح بدون لغزش، رمپ ها و دستگیره های استاندارد؛ ۳) طراحی تجهیزات شهری و مبلمان هوشمند با توجه به شرایط اقلیمی و جمعیتی ایلام؛ ۴) آموزش و ارتقای دانش تخصصی کارکنان شهرداری و معماران نسبت به طراحی فراگیر؛ ۵) ارتقای مشارکت اجتماعی سالمندان و افراد دارای معلولیت در چرخه تصمیم سازی و طراحی فضاهای عمومی. تحقق این راهکارها به ارتقا کیفیت زندگی، مشارکت اجتماعی بیشتر، و نهایتا حرکت به سوی شهری عادلانه و فراگیر در ایلام خواهد انجامید.یافته های تحقیق نشان می دهد که اجرای پروژه های پایلوت و ارزیابی نظام مند رضایت گروه های هدف می تواند به عنوان مدل موفقیت آمیز در سطح ملی الگوپذیر گردد. نهایتا، پژوهش حاضر زمینه ساز تدوین سیاست های اجرایی و الگوی معماری نیازمحور با تاکید بر عدالت اجتماعی در شهرهای متوسط ایران، به ویژه ایلام است.

کلیدواژه ها:

مناسب سازی فضاهای شهری ، سالمندان ، افراد دارای معلولیت ، عدالت اجتماعی ، دسترس پذیری شهری ، طراحی فراگیر ، خدمات شهری ایلام ، راهکارهای معماری