زمینه های شکل گیری جریان های مدعی مهدویت درعصرغیبت

پدیده مهدویت به عنوان یکی از مهم ترین اعتقادات در اندیشه شیعه امامیه، نقش بنیادینی در هویت مذهبی، سیاسی و اجتماعی پیروان این مذهب دارد. غیبت طولانی امام دوازدهم (عج)، به ویژه غیبت کبری، فضایی از انتظار، ابهام و نیاز به راهبری دینی و سیاسی در میان شیعیان ایجاد کرده که در طول تاریخ، زمینه ساز بروز جریان ها و افراد مدعی مهدویت شده است. این مدعیان، گاه با ادعای نیابت خاص، گاه با داعیه مهدویت شخصی و گاه با طرح جایگزین های اعتقادی، در تلاش بوده اند از خلا ارتباط مستقیم با امام معصوم بهره برداری کنند. پژوهش حاضر با رویکرد تحلیلی و تاریخی، به بررسی زمینه های فکری، اجتماعی، سیاسی و روان شناختی شکل گیری این جریان ها در دوره غیبت می پردازد. در بعد فکری، عوام گرایی مذهبی، ضعف در سواد دینی، و سوءبرداشت از مفاهیم دینی نظیر انتظار و ظهور، بستری مناسب برای پذیرش ادعاهای دروغین فراهم کرده اند. از منظر اجتماعی، شرایط بحران زا مانند ناامنی، ظلم گسترده، فقر، و آشفتگی های اجتماعی، مردم را به سوی امید به ظهور منجی سوق داده و پذیرش ادعاهای مهدویت را تسهیل کرده اند. همچنین در ساحت سیاسی، رقابت های فرقه ای، ضعف مشروعیت حاکمان، و تلاش برای ایجاد پایگاه مردمی، برخی جریان های سیاسی را به سوی سوءاستفاده از باور مهدویت سوق داده است. در کنار این عوامل، انگیزه های روان شناختی مانند نیاز به نجات، رهایی از بحران هویت، یا میل به قدرت در برخی افراد نیز در ظهور چنین جریان هایی موثر بوده است. نمونه هایی از این جریان ها در تاریخ تشیع شامل فرقه هایی چون کیسانیه، واقفیه، بابیه و جریان هایی معاصر همچون مدعیان ارتباط با امام زمان یا موعودگرایان جدید هستند که هر یک بر پایه شرایط خاص اجتماعی و تاریخی زمان خود شکل گرفته اند.

کلیدواژه ها:

مهدویت ، غیبت کبری ، مشروعیت ، دین ، فرقه گرایی ، جامعه شناسی تشیع ، امام زمان (عج)