تحولات دین داری و آینده حکمرانی دینی

بررسی مداوم تحولات عرصه دین داری و تاثیر گذاری های احتمالی آن بر حکمرانی دینی برای ایران معاصر بسیار اهمیت دارد؛ زیرا در حکومت دینی بعد مهمی از مشروعیت بر اساس باورها و علقه‎های مردم قوام یافته است و هرگونه دگرگونی در انگاره‎های دینی بر نوع تلقی عمومی از مشروعیت نظام بسیار تاثیرگذار است؛ از این رو هدف این مقاله بررسی نسبت میان تحولات عرصه دین داری با مبانی و روندهای حکمرانی دینی است. دین داری مانند هر پدیده دیگری در طول زمان و تحت تاثیر عوامل متعددی نزد اقشاری از جامعه، شکل و شمایل گذشتهاش را از دست داده و به لسان و لباس جدیدی در‎آمده است. پرسش اساسی این است که تحولات عرصه دین داری چه نوع تاثیراتی بر آینده حکمرانی دینی در ایران خواهد داشت؟ برای پاسخ به این پرسش لازم است به این پرسش ها نیز پرداخته شود که طی چهار دهه گذشته اهمیت اجتماعی دین چه روندی یافته است و دینداران با چه سبک و رفتاری، دین داریشان را بروز می‎دهند؟ پژوهش حاضر می کوشد با بررسی چگونگی حرکت روندهای دین داری در بیست سال گذشته، در پنج بعد باورها، سبک دین داری، مناسک، دین اجتماعی و احساس دینی به ادبیات نظری این تحول دست یابد. مدعا آن است که دین داری در دو دهه گذشته به سمت فردی شدن در حال حرکت است و این میتواند برای حکمرانی دینی که مبنای مشروعیتش را بر آموزه‎های اسلام سیاسی نهاده است، موجد چالش‎ها و نگرانی‎هایی باشد. برای پی‎گیری فرضیه فوق از مقایسه روندشناختی پژوهش‎های راهبردی انجام شده در این زمینه بهره برده‎ام. نتیجه آنکه در بیست سال گذشته بعد باورها قویترین بخش دین داری ایرانیان بوده است؛ همچنین رشد مناسک جمعی ثانویه در کنار افت پایبندی به مناسک اولیه و کاهش شدید مناسک جمعی (مانند نماز جماعت و جمعه) و همچنین پر رنگتر شدن ابعاد عاطفی، بیشتر صاحب‎نظران را قانع کرده است که این تحولات را به معنای فراروی و گاهی گذار از الگوی فقهی و کلامی/شریعتمدارانه به الگوهای عرفانی و اخلاقی/ هیجانی بدانند. طی سال‎های مورد بررسی، درصد افرادی که دین داری را به قلب پاک تعبیر میکنند؛ هرچند انسان اعمال دینی اش را انجام ندهد، به بیش از دو برابر افزایش یافته است؛ به همین میزان بخش‎هایی از دینداران از رساله‎محوری و الزام به تبعیت از یک مرجع تقلید در حال عبورند. مطابق شاخص‎های دین اجتماعی ارائه شده در مقاله، حدود ۶۲% از پاسخگویان با دخالت شاخص‎های دینی در استخدام افراد مخالفت کرده‎اند؛ همچنین بسیاری از پاسخگویان در آخرین نظرسنجی گفته اند دین باید از سیاست جدا باشد. بر اساس یافته های مقاله با وجود حفظ باورهای قلبی و قبلی اقشاری از مردم، روند التزام به مناسک درجه یک، به ویژه با جلوه سیاسی- عبادی کاهشی محسوس داشته است. دسته‎ای از افراد حساسیتی به شکسته شدن احکام الهی در عرصه اجتماعی ندارند و در عرصه‎هایی به خوداجتهادی رسیده‎اند و به زعم نویسنده خطر این روندها برای قوام و استمرار جمهوری اسلامی از دیگر تهدیدها کمتر نیست.

کلیدواژه ها:

دین ، دین داری ، حکمرانی ، حکومت دینی ، اعتقادات ، مناسک