سابقه و هدف فرونشست زمین که بیشتر پیامد برداشت بی رویه از لایه های آبدار زیرزمینی است، آخرین و غیرقابل بازگشت ترین مرحله از فرایند بیابان زایی و تخریب سرزمین است. اگرچه این موضوع امروزه به عنوان یک ابرچالش، بسیاری از دشت ها و حتی کلان شهرهای مهم ایران را با تهدید جدی مواجه کرده است، اما در بیشتر معیارها و شاخص های مربوط به مدل های برآورد شدت بیابان زایی، میزان
فرونشست زمین و نقش بخش کشاورزی (به عنوان اصلی ترین مصرف کننده آب زیرزمینی) مغفول مانده است. در همین راستا، این پژوهش با هدف برآورد شدت بیابان زایی و تخریب سرزمین از منظر آب و
فرونشست در حوضه آبریز قره قوم انجام شد.مواد و روش ها: در این پژوهش نقشه های پهنه بندی سه شاخص معیار آب زیرزمینی (هدایت الکتریکی، نسبت جذب سدیم، افت سطح تراز) برای ۲۷۳ چاه مشاهده شده در بازه زمانی ۹۷-۱۳۸۰، براساس طبقات شدت بیابان زایی (کم، متوسط، شدید و خیلی شدید) به روش معکوس مربع فاصله (IDW) در محیط نرم افزار GIS۱۰.۸ تهیه گردید. با تلفیق نقشه های یادشده با نقشه میزان
فرونشست زمین برای سال آبی ۹۵-۱۳۹۴، نقشه شدت بیابان زایی محدوده مطالعاتی استخراج شد. با توجه به اهمیت تغییرات حجم مخزن، به عنوان عامل اصلی پدیده فرونشست، تغییرات این شاخص نیز در طول سال های آبی ۱۳۹۷-۱۳۶۴ به تفکیک هر آبخوان تجزیه وتحلیل گردید.نتایج نتایج نشان داد وضعیت بالفعل بیابان زایی از نظر شاخص هدایت الکتریکی، در ۶/۴۶ درصد حوضه مورد مطالعه شدید و خیلی شدید است. همچنین این میزان در رابطه با نسبت جذب سدیم در ۶/۹۰ درصد حوضه، کم و در رابطه با شاخص افت آب زیرزمینی ۴/۵۳ درصد حوضه شدید و خیلی شدید می باشد. بدترین وضعیت مربوط به شاخص افت آب زیرزمینی بوده که وضعیت مشکوک و نامناسب شوری در آبخوان های سرخس، فریمان – تربت جام، جنوب غربی مشهد و نریمانی نیز تا حدود زیادی معلول این شاخص است. نتایج بررسی شاخص میزان
فرونشست نشان داد وضعیت بیابان زایی از نظر این شاخص در ۱/۱۸ درصد از حوضه مورد مطالعه شدید است. در این میان آبخوان های مشهد، فریمان – تربت جام، تایباد و کرات، به ترتیب دارای بیشترین میزان
فرونشست هستند. نتایج بررسی تغییرات حجم مخزن نیز نشان داد که بیشترین سطح
فرونشست در آبخوان مشهد با بیشترین تغییرات حجم همراه بوده است. نتایج به دست آمده در مورد وضعیت بالفعل بیابان زایی تحت دو معیار آب زیرزمینی و
فرونشست در حوضه آبریز قره قوم نشان داد که ۹/۵۵ درصد از محدوده مورد مطالعه در طبقه متوسط و ۱/۲۶ درصد از آن در طبقه کم قرار دارد. بر این اساس، شدت بیابان زایی در کل حوزه تحت دو معیار آب زیرزمینی و
فرونشست در طبقه متوسط و کم قرار می گیرد.با توجه به اینکه بخش کشاورزی بیشترین مصرف آب را در حوضه مورد مطالعه به همراه دارد، پیشنهاد می گردد تمهیدات ویژه ای در مورد افزایش کارایی و بهره وری آب در این بخش انجام شود. در غیر این صورت، پیامدهای اجتماعی، اقتصادی و اکولوژیکی بیابان زایی و تخریب سرزمین، جبران ناپذیر خواهد بود.
