مطالعه تطبیقی فرم و محتوای نگارههای معراج پیامبر در مکتب هرات و تبریز دوم از دیدگاه عرفان اسلامی

داستان معراج داستانی شگفت انگیز است که در همه ادیان به آن توجه شده است. در دین اسلام نیز داستان عروج پیامبر بیان شده است و اهالی ذوق و هنر هر کدام آن را به دفعات به تصویر کشیده اند. نظامی گنجوی عارف و شاعر قرن ششم هجری نیز در پنج گنج خود معراج پیامبر را به زیبایی سروده است و نیز نگارگران در دوران مختلف آن را به منصه ظهور رسانده اند. در این مقاله تلاش گردیده دو نگاره معراج پیامبر، یکی شاهکار بی بدیل سلطان محمد (مکتب تبریز دوم) و دیگری اثری فاخر منسوب به عبدالرزاق (مکتب هرات) که داستانی مهم از تاریخ اسلام را به نمایش می گذارند، علاوه بر بررسی ویژگی های منحصر به فرد مکاتب هنری مربوط به آن ها در بیان مضامین مقدس، از دیدگاه عرفان اسلامی نیز جنبه های فراز و نشیب در سلوک عرفانی محتوای آن دو نگاره مورد مطالعه تطبیقی قرار گیرد. این مقاله به روش توصیفی و تحلیلی انجام گردیده و داده های آن به شیوه کتابخانه ای گردآوری شده اند. پرسش پژوهش آن است که چه تفاوت ها و شباهت هایی میان دو نگاره معراج پیامبر سلطان محمد و عبدالرزاق بر مبنای عرفان اسلامی از حیث فرم و محتوا قابل تصور است؟ نتایج پژوش حاکی است که نگارگران مکاتب هرات و تبریز دوم تحت تاثیر فضای هنری و باورهای رایج در دوره خود و نیز منش و آموزه های عارفانه شان، درک خود از معانی را با زبان ذوق و هنر به تصویر کشیده اند. آنچه دو نگاره را از هم متمایز می کند، یکی مضامین اشعار در نگاره ها است که یکی مرحله عروج و دیگری فرود را روایت می کند و دیگر وجه تمایز رنگ ها و نقش های مورد استفاده در دو اثر است که تحت تاثیر ساختار بصری مکاتب هنری خود قرار گرفته اند، همچنین نقطه اشتراک در دو نگاره علاوه بر نزدیکی فرم و محتوا در بیان روایت، داستان و بیان جنبه های نمادین سلوک عرفان مورد تاکید عرفان نظری است.

کلیدواژه ها:

معراج پیامبر ، مکتب هرات ، مکتب تبریز دوم ، عرفان اسلامی ، عبدالرزاق ، سلطان محمد