بررسی ابعاد عملکردی تزیینات سنتی در معماری ایرانی

معماری سنتی ایران، گنجینه ای ارزشمند از دانش و هنر معماری است که در آن، تزئینات نقشی فراتر از زیبایی بصری ایفا می کنند. پژوهش حاضر با هدف بررسی نقش سازه های تزئینات در پایداری و عملکرد بناهای تاریخی ایران انجام شده است. این پژوهش به بررسی این فرضیه می پردازد که آیا تزئینات در معماری سنتی ایران صرفا جنبه ی تزئینی داشته اند یا در پایداری، مقاومت در برابر نیروها و بهبود عملکرد حرارتی و رطوبتی بناها نیز موثر بوده اند؟ روش پژوهش مبتنی بر تحلیل منابع مکتوب، بررسی های میدانی محدود و تحلیل تصاویر بناهای تاریخی بوده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که تزئینات، به ویژه آجرکاری، گچبری و کاشیکاری، به صورت مستقیم یا غیرمستقیم در پایداری سازه نقش داشته اند. آجرکاری با الگوهای متنوع چیدمان، علاوه بر ایجاد الگوهای بصری، به استحکام و پایداری سازه نیز کمک می کرده است. گچبری به عنوان الیه های محافظ، از سازه در برابر عوامل جوی محافظت می نمود و در مواردی به تقویت ساختار دیوارها نیز کمک می کرد. کاشیکاری نیز علاوه بر زیبایی، به عنوان الیه های محافظ در برابر نفوذ رطوبت عمل می کرد و در توزیع بار گنبدها موثر بود. در مقابل، یافته ها نشان می دهد که مقرنسها نقشی مستقیم در پایداری سازه نداشته و صرفا جنبه ی تزئینی دارند. همچنین، یافته ها حاکی از آن است که تزئینات در مقاومت بنا در برابر نیروهای قائم (بار مرده و زنده) و نیروهای جانبی (زلزله و باد) نیز موثر بوده اند. وزن تزئینات به بار مردهی بنا افزود و نحوه ی اجرای برخی تزئینات، به ویژه آجرکاری، می توانست در بهبود مقاومت بنا در برابر نیروهای جانبی موثر باشد. علاوه بر این، پژوهش نشان داد که تزئینات در بهبود عملکرد حرارتی و رطوبتی بنا نیز نقش داشته اند. رنگ روشن تزئینات، مانند گچبری سفید، با افزایش بازتاب نور خورشید، جذب گرما را کاهش می داد. بافت متخلخل برخی مصالح تزئینی، مانند گچ، به عنوان عایق حرارتی عمل می کرد و کاشیکاریهای لعابدار نیز از نفوذ رطوبت به داخل سازه جلوگیری می کردند. نتایج این پژوهش نشان می دهد که تزئینات در معماری سنتی ایران، عناصری صرفا تزئینی نبوده و نقشی چندگانه و موثر در پایداری، مقاومت در برابر نیروها، بهبود عملکرد حرارتی و رطوبتی بنا و کنترل کنندگی عواملی از قبیل نور و صدا ایفا می کردهاند. این یافته ها، دانش و تجربه ی باالی معماران سنتی در تلفیق هنر و مهندسی را تایید می کند و می تواند به عنوان الگویی برای طراحی بناهای پایدار و کارآمد در معماری معاصر مورد توجه قرار گیرد.

کلیدواژه ها:

تزیینات معماری ایرانی ، پایداری سازه ای ، عایق حرارتی و برودتی ، کنترل نور و صدا