بررسی وقوع خشک سالی در اکوسیستم جنگلی زاگرس با توجه به همزمانی آن با زوال جنگل های بلوط

سابقه و هدف: خشک سالی های شدید و سیل های مهیب ابرچالش های ناشی از تغییر اقلیم در اکوسیستم جنگلی زاگرس هستند. ناهنجاری های آب و هوایی مانند موج گرما و خشک سالی طولانی می تواند زمینه لازم را برای حمله آفات و بیماری ها فراهم کند و منجر به زوال جنگل بلوط شود. جنگل های بلوط زاگرس در شرایط آب و هوایی نیمه مرطوب و نیمه خشک هستند و با توجه به اینکه در کمربند خشک دنیا قرار دارند، با خشک سالی های پی درپی مواجه می باشند. تنوع زیستی و نقش بیولوژیکی جنگل های زاگرس، به عنوان یک کمربند حفاظتی و مانع طبیعی که در غرب کشور و در ۱۱ استان با ۶ میلیون هکتار وسعت گسترده شده و ۴۰ درصد از مساحت جنگل های ایران را تشکیل می دهد، اهمیت این بوم سازگان را بیش از بیش نشان می دهد. مدیریت و برنامه ریزی برای آنها به دلیل گستردگی و تاثیر عوامل مختلف دشوار است. شناسایی مناطقی از این اکوسیستم جنگلی که با فراوانی، تداوم و شدت بیشتر خشک سالی مواجه شده است، به مدیران اکوسیستم جنگلی کمک می کند تا آسیب ها را کاهش دهند و با تغییرات آب و هوایی فعلی و آینده سازگارتر شوند.مواد و روش ها: به منظور بررسی رخداد خشک سالی در اکوسیستم زاگرس با استفاده از شاخص SPI، توزیع زمانی فراوانی، تداوم و شدت آن در یک دوره آماری ۲۸ ساله در سه ایستگاه منتخب در زاگرس شمالی، میانی و جنوبی بررسی و مقایسه شد. در این تحقیق با توجه به شرایط منطقه و براساس طبقه بندی مرکز ملی خشک سالی ایران، این شاخص به ۹ کلاس تقسیم شد. این شاخص برای ایستگاه های سینوپتیک با دوره آماری ۲۸ سال در مقیاس زمانی ۳، ۶ و ۱۲ ماهه در نرم افزار ClimPACT محاسبه شد. با توجه به وسعت زیاد منطقه مورد مطالعه، زاگرس به سه قسمت شمالی، میانی و جنوبی تقسیم شد و شدت و مدت خشک سالی در قالب نمودار ترسیم گردید. پس از بررسی شدت، مدت و فراوانی خشک سالی در تمام ایستگاه هایی که بیش از ۲۸ سال طول دوره آماری داشتند، درصد مساحت طبقات خشک سالی در سال های مختلف در یک دوره مشترک آماری از سال ۱۹۹۲ تا ۲۰۱۹ برای کل محدوده اکوسیستم زاگرس به دست آمد. توزیع مکانی طبقات خشک سالی در سال های اوج خشک سالی پهنه بندی و در نرم افزارArcGIS  با روش کریجینگ معمولی تجزیه و تحلیل شد و به این ترتیب با بررسی سال هایی که کل زاگرس با خشک سالی فراگیر همراه بود، مناطقی که دچار خشک سالی های شدید و بسیار شدید شدند، به عنوان مناطق بحرانی برای هر گونه برنامه حفاظتی و تحقیقاتی شناسایی شد.نتایج و یافته ها: نتایج نشان داد، در زاگرس شمالی، میانی و جنوبی از نظر شدت خشک سالی تفاوت قابل ملاحظه ای وجود ندارد اما سال رخداد شدیدترین خشک سالی متفاوت است. در تمام مقیاس های زمانی بیشترین تداوم در سال ۱۹۹۹ تا ۲۰۰۱ همزمان با شروع پدیده زوال در زاگرس است. اما از سال ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۷ بیش از ۴۰ درصد مساحت زاگرس با یک دوره خشک سالی طولانی مواجه بوده است. خشک سالی می تواند در منطقه ای با وسعت چند صد کیلومتر اتفاق بیفتد، اما در عین حال امکان دارد، شدت و دوره تداوم آن در سراسر منطقه یکسان نباشد. بررسی وسعت خشک سالی در اکوسیستم زاگرس از سال ۱۹۹۲ تا سال ۲۰۱۹ نشان داد، در برخی سال های اول دوره و سال ۲۰۰۶ و ۲۰۱۸ در سراسر زاگرس هیچ یک از طبقات خشک سالی رخ نداده و کل مساحت زاگرس صد درصد با ترسالی مواجه بوده است. در برخی سال ها هم تنها در کمتر از ۱۰ درصد مساحت زاگرس یک خشک سالی در حد خفیف رخ داده است. اما از سال ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۷ بیش از ۴۰ درصد مساحت زاگرس با یک دوره خشک سالی طولانی مواجه بوده است که در برخی از سال های این دوره مانند سال ۲۰۰۸، صد درصد اکوسیستم با انواع طبقات خشک سالی مواجه بوده است. طی این دوره طولانی، سال ۲۰۱۰ بیش از ۸۰ درصد و سال ۲۰۱۷ بیش از ۷۰ درصد مساحت زاگرس با خشک سالی مواجه بوده است. این در حالی است که قبل از این دوره خشک طولانی، یک دوره ترسالی تقریبا ۵ ساله بر زاگرس مستولی بوده است.نتیجه گیری: علاوه بر عوامل متعدد دیگر که در زوال زاگرس موثر بوده اند، رخداد خشک سالی یکی از عوامل اصلی بوده که زمینه را برای سایر عوامل فراهم نموده است. از نظر مدت، یک دوره خشک سالی طولانی فرصت جبران خسارت های وارده به درختان را سلب کرده است. از نظر شدت، سال ۲۰۰۸ شدیدترین و فراگیرترین رخداد خشک سالی در زاگرس است، به طوری که صددرصد زاگرس با انواع طبقات خشک سالی مواجه بوده است. رخداد دوره های متناوب خشک سالی و ترسالی جزو ماهیت اقلیم زاگرس است، اما رخداد یک دوره طولانی خشک سالی در زاگرس آسیب پذیری آن را افزایش داده است. رخداد خشک سالی شدید در صورتی که سال بعد با ترسالی همراه باشد، اثرهای کمتری نسبت به خشک سالی های ضعیف و اما مداوم دارد. شناخت مناطقی از اکوسیستم جنگلی که با خشک سالی های شدید و مداوم همراه است، می تواند مدیران و برنامه ریزان اکوسیستم های جنگلی را برای برنامه های حفاظتی و احیایی یاری کند.

کلیدواژه ها:

تغییر اقلیم ، تداوم خشکسالی ، زوال بلوط زاگرس ، شاخص خشکسالیSPI