تاثیر تراکم و فاصله از بادشکن بر میزان تولید گندم و نگهداشت رطوبت خاک ( مطالعه موردی: دانشکده کشاورزی دانشگاه شیراز)

مقدمه بادشکن ها به عنوان موانع طبیعی یا مصنوعی عمل می کنند که با کاهش سرعت باد، از فرسایش خاک، کاهش رطوبت و آسیب به محصولات کشاورزی جلوگیری می کنند  و موجب افزایش راندمان محصول می شوند. به خاطر شرایط خاص اقلیمی استان فارس که خشکی و پراکنش نامناسب زمانی و مکانی بارندگی واقعیت انکار­ناپذیر آن است، در همین راستا، می­توان گفت آب آبیاری مهمترین نهاده تولید کشاورزی است و هر گونه تولید مواد غذائی و کشاورزی پایدار منوط به استفاده صحیح و منطقی از منابع محدود استان است. بررسی پژوهش­های انجام شده در سطح ملی نشان می­دهد که با وجود افزایش راندمان و بهره­وری آب آبیاری در مزرعه در سال­های اخیر، به دلایل مختلف از جمله بی­توجهی به پتانسیل­های اقلیمی و منابع آب و بی­برنامه بودن توسعه زمین­های کشاورزی برای تامین نیاز غذایی جمعیت در حال رشد کشور، شاهد برداشت بی­رویه از منابع آب­های زیرزمینی و نابودی آبخوان­ها بوده است. هدف این مطالعه بررسی تاثیر تراکم و فاصله از بادشکن  بر میزان تولید گندم و علوفه خشک و همچنین نگهداشت رطوبت خاک در عمق ۱۰ سانتی­متری بوده است. این پژوهش در سال زراعی ۱۴۰۲-۱۴۰۱ از چهار قطعه زمین زراعی همگن و یکنواخت گندم از نظر رقم، تاریخ کاشت، فاصله کاشت، خصوصیات خاک و شرایط آبیاری و کوددهی یکسان در منطقه شاهد دانشکده کشاورزی شیراز انجام شده است. مواد و روش‎ها این پژوهش در سال زراعی ۱۴۰۲-۱۴۰۱ در چهار قطعه زمین زراعی همگن و یکنواخت گندم در مزرعه دانشگاه کشاورزی شیراز (مساحت بخش زراعی حدود ۵۴۷ هکتار) انجام شده است. جهت انجام این مطالعه از سه قطعه زمین با تراکم­های مختلف بادشکن درختی (تراکم بالای ۹۰ درصد، بین ۴۰ تا ۹۰ درصد و همچنین کمتر از ۴۰ درصد) و یک قطعه زمین بدون بادشکن استفاده شده است. جهت بررسی تاثیر فاصله از بادشکن بر روی پارامترهای ذخیره رطوبتی خاک و میزان محصول فواصل ۱، ۵، ۱۰ و ۱۵ برابر از ارتفاع بادشکن (ارتفاع متوسط ۱۲ متر) در اراضی با تراکم بالا، متوسط و پایین و فاقد بادشکن مشخص شد و  بر اساس طرح بلوک کاملا تصادفی در سه تکرار از هر فاصله نمونه های خاک و همچنین میزان محصول برداشت شده است. جهت اندازه­گیری میزان رطوبت پس از برداشت نمونه و انتقال به آزمایشگاه ابتدا نمونه­ها توزین شده سپس به مدت ۲۴ ساعت نمونه­ها در آون گذاشته شد و مجدد توزین شد. همچنین جهت اندازه­گیری میزان محصول پس از برداشت یک پلات (یک مترمربع) از گندم در تکرار­های کاملا تصادفی و در فواصل مشخص از تیمارهای مختلف به صورت جداگانه نمونه­ها را جمع­آوری نموده و چهار روز در محیط نگهداشته تا رطوبت موجود در علوفه آن ها به طور کامل خشک شد. ابتدا محصول برداشت شده توزین و سپس گندم را از علوفه جدا نموده و وزن خالص گندم و وزن علوفه خشک توزین شد. نتایج و بحث پارامترهای مورد بررسی با استفاده از نرم افزار SPSS در سطح معنی دار ۵ درصد با استفاده از آزمون دانکن مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج مقایسه میانگین درصد نگهداشت رطوبتی خاک در سه تراکم بالا، متوسط و پایین یک روند مشابه نسبت به ارتفاع را نشان دادهاست، به طوری که کمترین رطوبت از دست رفته در فاصله یک برابر ارتفاع از بادشکن بوده و در قطعه زمین با تراکم بالای ۹۰ درصد بوده است. قطعه زمین با تراکم زیر ۴۰ درصد در فاصله ۱۰ متری ارتفاع از بادشکن عملکردی مشابه با زمین فاقد بادشکن داشته و تاثیری در کاهش رطوبت از دست رفته نشان نداده است. در رابطه با میزان تولید محصول نیز تراکم بالای ۹۰ درصد اختلاف معناداری بیشتری با سایر تراکم­ها دارد، به طوری که میانگین تولید محصول در فواصل مختلف (۱، ۵، ۱۰ و ۱۵ برابر از ارتفاع بادشکن) ۲۴/۲ کیلوگرم در مترمربع  بوده که همین میانگین در تراکم متوسط به ۱۳/۲ و در تراکم پایین به ۹۷/۱ و در قطعه زمین بدون بادشکن ۹۴/۱ به کیلوگرم در مترمربع کاهش پیدا می­کند. به عبارتی در شرایط یکسان زراعی میزان محصول تولیدی در  قطعه زمین با تراکم متوسط ۹/۴ درصد و در قطعه زمین با تراکم پایین ۰۵/۱۲ درصد و در قطعه زمین بدون بادشکن ۴/۱۳ درصد از قطعه زمین با تراکم بالا کمتر بوده است. در قطعه زمین با تراکم پایین در تمامی فواصل از بادشکن میزان محصول تولید شده در سطح اندازه­گیری شده رفتاری مشابه با قطعه زمین بدون بادشکن داشته و تفاوت معناداری با یکدیگر ندارند. نتیجه‎گیری     مطالعه حاضر به بررسی تاثیر تراکم و فاصله از بادشکن  بر میزان تولید گندم و علوفه خشک و همچنین نگهداشت رطوبت خاک در عمق ۱۰ سانتی متری از سطح خاک پرداخته است. بادشکن ها با کاهش سرعت باد در نواحی اطراف خود، می توانند تبخیر آب از سطح خاک و گیاهان را کاهش دهند. از این رو، رطوبت خاک در اراضی دارای بادشکن بیشتر حفظ می شود که این امر به نفع رشد گیاهان و راندمان تولید محصول خواهد بود. همانگونه که از نتایج مشخص شد میزان تولید و رطوبت از سطح خاک تابعی از ارتفاع از فاصله از بادشکن بوده و حداکثر تولید در فاصله پنج برابر از ارتفاع بادشکن بوده است. پیشنهاد می شود در مطالعات مرتبط با این موضوع یک قطعه زمین هم بدون کشت گندم و تنها برای بررسی میزان رطوبت خاک در فواصل مختلف از بادشکن مورد بررسی قرار گیرد. همچنین برای احداث بادشکن در اطراف مزارع شیراز، برنامه های آموزشی و ترویجی برای کشاورزان درزمینه مزایای بادشکن ها و نحوه احداث آن ها ارائه شود؛ مزارع زیرکشت شناسایی، پارسل بندی و اولویت بندی شود؛ همچنین گونه های بومی چند منظوره و اقتصادی مناسب ایجاد بادشکن شناسایی و معرفی شوند. شایان ذکر است که ایجاد تسهیلات مالی و مشاوره ای ضمن تشویق کشاورزان می تواند به تسریع در اجرای این استراتژی کمک کند.

کلیدواژه ها:

crop production rate ، Shiraz Plain ، soil moisture maintenance ، Windbreak. ، بادشکن زنده ، تراکم بادشکن ، تولید گندم ، رطوبت خاک ، دانشکده کشاورزی شیراز.