بررسی ساختاری حکایات یقظه (انتباه) مشایخ تصوف در منظومه های صوفیانه فارسی

مشایخ صوفیه، در مرتبه ای فروتر از پیامبر(ص)، اسوه های ایمان و عمل صالح برای اهل طریقت اند، ازهمین رو حکایات مشایخ صوفیه بخشی مهم از متون صوفیانه است حاکی از اقوال و افعال و احوال آنان در معامله با نفس، خلق و حق که عموما در قالب حکایاتی کوتاه نقل شده است. در عموم این حکایات، قول، فعل و حال شیخ قهرمان داستان است که دیگران را متنبه می سازد اما گاه، این خود شیخ است که در مقام ایقاظ و تنبه قرار می گیرد. این پژوهش کوششی است برای بررسی حکایات یقظه و انتباه مشایخ صوفیه در مهم‎ترین متون منظوم صوفیانه‎ فارسی، شامل مثنوی های سنایی، منظومه‎های عطار، مثنوی معنوی و هفت‎اورنگ جامی و ریشه یابی مضامین آن ها در نظام معرفتی صوفیه. نتایج به‎دست آمده نشان می‎دهد که از مجموع ۳۱۴ حکایت مشایخ صوفیه در آثار یادشده، ۴۶ حکایت از نوع حکایات یقظه مشایخ است که عوامل آن عبارت اند از شخصی عامی که عموما شیخ را به مفهوم «توحید ذاتی و افعالی» تنبه می دهد، هاتفی غیبی که حضورش متکی بر مفهوم «وحی» و استمرار آن ازنظر صوفیه است، شیخی دیگر که معمولا در مرتبه ای فروتر است، و رویدادهای طبیعی و حیوانات به مثابه «آیات خداوند» و نشانگان عبرت. از حیث عناصر روایی، عنصر «گفتگو» با محوریت «شخصیت» شیخ، در ایجاد «کنش» این حکایات به منظور انتقال آموزه‎های اخلاقی و دینی، نقشی محوری دارند. درون‎مایه غالب حکایات نیز، تاکید بر آموزه های «توحید افعالی»، و در پیامد آن، آموزه های «توکل» و «رضا»، همسو با رویکرد کلامی و معرفت شناسی دینی صوفیه است.کلیدواژه‎ها: ادبیات تصوف، مشایخ صوفیه، انتباه، یقظه، معرفت شناسی صوفیه، عناصر حکایت.

کلیدواژه ها:

ادبیات تصوف ، مشایخ صوفیه ، انتباه ، یقظه ، عناصر حکایت