نقش زمان و مکان در اجتهاد فقهی و تطبیق با مقتضیات حقوقی

تحول شرایط اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی جوامع، ضرورت پویایی فقه اسلامی و هماهنگی آن با مقتضیات روز را برجسته کرده است. زمان و مکان به عنوان دو عنصر تعیین کننده در اجتهاد فقهی، تاثیر مستقیمی بر شناخت موضوعات و ملاک احکام شرعی دارند. این عناصر کمک می کنند تا فقه اسلامی با حفظ اصول ثابت، انعطاف لازم برای پاسخ گویی به نیازهای نوظهور حقوقی و اجتماعی را داشته باشد. امام خمینی (ره) از مهم ترین نظریه پردازانی هستند که به نقش زمان و مکان در اجتهاد تاکید داشتند. از دیدگاه ایشان، احکام فقهی می توانند بر اساس تغییراتی که در ماهیت موضوعات یا ملاک های آنها به وجود می آید، اصلاح یا مجددا استنباط شوند. این دیدگاه اجتهاد پویا را بستر مناسبی برای پر کردن خلاهای قانونی، طراحی احکام جدید، و انطباق فقه اسلامی با نظام های حقوقی معاصر معرفی می کند.در فقه اسلامی، احکام به دو دسته اصلی تقسیم می شوند: احکام ثابت، که نظیر احکام عبادی غیرقابل تغییرند؛ و احکام متغیر، که در زمینه موضوعات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و بر اساس شرایط زمانی و مکانی قابلیت تحول دارند. اجتهاد تطبیقی در فقه شیعه، با بهره گیری از منابع اصلی (قرآن، سنت، عقل و اجماع) و با استفاده از ابزارهایی نظیر تحلیل موضوعات و عرف، می تواند پاسخ مناسبی به مسائل جدیدی مانند حقوق دیجیتال، فناوری های نوین، بحران های زیست محیطی و پزشکی مدرن ارائه دهد. این سازوکار در مقایسه با اجتهاد در فقه اهل سنت، انعطاف بیشتری نشان داده و قابلیت به روزرسانی بیشتری دارد.در نهایت، زمان و مکان به عنوان دو عامل مهم بیرونی، به فقه اسلامی قابلیت تطبیق با نیازهای روز جامعه را می دهند و نقشی اساسی در پاسخ گویی به مقتضیات حقوقی معاصر ایفا می کنند. این امکان موجب می شود که فقه اسلامی همچنان به عنوان یک نظام حقوقی پویا و کارآمد بتواند جایگاه خود را در میان جوامع و نظام های حقوقی مدرن حفظ کند. مقاله حاضر بر این نکته تاکید دارد که توجه به این عناصر، اجتهاد دینی را به ابزاری جامع برای حل مسائل اجتماعی و حقوقی در بستر تغییرات روزافزون جهانی تبدیل می کند.

کلیدواژه ها:

نقش زمان و مکان ، اجتهاد فقهی ، احکام ثابت و متغیر ، فقه پویا ، مقتضیات اجتماعی ، تطبیق فقه با نیازهای معاصر .